«گزارش نشست با عنوان خوانش تاریخ روابط و حقوق بین‌الملل در آینده آرشیوها»

به مناسب هفته جهانی آرشیوها، به همت انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد نشستی با عنوان «خوانش تاریخ روابط و حقوق بین‌الملل در آینده آرشیوها» در تاریخ 18 خردادماه 1404 در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. این نشست با حضور جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه‌های تاریخ، حقوق و روابط بین‌الملل، با  مدیریت دکتر نسرین مصفا، رئیس انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد برگزار شد. دکتر سید محمدکاظم سجادپور (عضو هیئت علمی دانشکده روابط بین‌الملل) و آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران) به عنوان سخنران در این نشست حضور داشتند. این دو چهره برجسته علمی که از صاحب‌نظران شناخته شده در حوزه تاریخ و روابط بین‌الملل به شمار می‌روند، هر یک با تکیه بر تجربیات علمی و پژوهشی خود به تحلیل نقش آرشیو در فهم تاریخ روابط بین‌الملل و اهمیت اسناد در فرآیندهای تصمیم‌گیری پرداختند.

   دکتر مصفا در ابتدای نشست ضمن خوش‌آمدگویی به حضار، از دو استاد گرامی برای حضور ارزشمندشان در این نشست قدردانی نمودند و نخستین حضور دکتر یوسفی‌فر در انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد را به فال نیک گرفته و آن را فرصت مغتنمی برای انجمن ارزیابی کردند. سخنان خود را با تاکید بر اهمیت مناسبت‌های بین‌المللی آغاز کردند و با اشاره به هفته جهانی آرشیوها، نقش این مناسبت‌ها را در جلب توجه جامعه علمی و سیاست‌گذاران به مسائل بنیادین بسیار مهم دانستند. ایشان با تمرکز بر اهمیت آرشیوها، از آن‌ها به عنوان ابزاری اساسی برای درک تاریخی تحولات بین‌المللی و بازخوانی نقش کشورها در نظام جهانی یاد کردند. در ادامه دکتر مصفا بر لزوم عبور از انحصار آرشیوهای غربی در مطالعات مربوط به سازمان‌های بین‌المللی تاکید و خواستار توجه بر بازخوانی انتقادی اسناد سازمان‌های بین‌المللی با توجه به مشارکت کشورهای غیرغربی شدند.

 پس از این مقدمه، دکتر یوسفی‌فر با نگاهی از منظر یک آرشیویست و مورخ به بررسی کارکردهای آرشیوها در عرصه مطالعات تاریخی پرداختند. ایشان با اشاره به شعار معروف آرشیوی «تاریخ شما، داستان ما است»؛ آرشیو را نه تنها حافظه جمعی بلکه ابزاری جهت هدایت سیاست‌گذاری‌ها معرفی کردند. در ادامه ایشان با تأکید بر اهمیت شناخت ساختاری درونی آرشیوها به فرایند تولید اسناد در دستگاه‌های و ادارات دولتی به مسیر انتقال آن‌ها به آرشیو ملی پرداختند و خاطر نشان کردند که از میان حجم انبوه اسناد تولیدی، تنها 3 تا 5% حفظ می‌شوند و به آرشیو ملی انتقال می‌یابند و این فرایند «ارزشیابی اسناد» بر پایه ارزش‌های ادرای، مالی، تاریخی، سیاسی و علمی انجام می‌شود. دکتر یوسفی‌فر در ادامه با تکیه بر قوانین ملی به تشریخ چرخه حیات اسناد دولتی و نقش آن‌ها در حل‌وفصل منازعات تاریخی و حقوقی اشاره کردند. از منظر ایشان، آرشیوها دارای ویژگی بی‌طرفی نیستند، بلکه محصول فرایندهای قدرت و سیاست‌گذاری محسوب می‌شوند؛ بدین معنا که دولت‌ها از طریق طبقه‌بندی، انتخاب و ارائه گزینشی اسناد، روایتی خاص از گذشته را به ثبت می‌رسانند.

   در ادامه ایشان با برشمردن ویژگی‌های آرشیو، پژوهشگران را به تسلط بر مهارت‌های و ادراکات لازم جهت دستیابی به منابع آرشیوی فراخواندند؛ زیرا آرشیوها نخست، تحت تأثیر سیاست‌گذاری و اعمال قدرت شکل می‌گیرند و بی‌طرف نیستند؛ دوم، محدودیت‌های قانونی و طبقه‌بندی داخلی آرشیوها مانعی در مسیر دسترسی آزاد به اسناد هستند؛ سوم، بخش قابل توجهی از اسناد پیش از ورود به آرشیوها نابود شده و یا به دلایلی از چرخه نگهداری حذف می‌شوند؛ و در نهایت، در بسیاری از موارد با ناهمگونی‌ها، پراکندگی‌ها و حتی تناقض‌های عمدی یا غیرعمدی در نحوه آرشیوسازی مواجه می‌شویم.

 در نهایت، ایشان با تأکید بر بهره‌گیری موثر از منابع آرشیوی به این نکته اشاره داشتند که این امر مستلزم شناخت دقیق مهارت‌ها، تکنیک‌ها و قوانین حاکم بر اسناد است که می‌توان از ظرفیت منحصر به‌فرد آرشیوها برای مطالعات علمی استفاده کرد.

در ادامه، دکتر سجادپور سخنان خود را با بیان خاطراتی از تجربه زیسته خویش آغاز کردند که علاقه ایشان را به موضوع آرشیوها برانگیخته است. ایشان با طرح این پرسش کلیدی که «چرا و چگونه می‌توان نسبت میان آرشیوها، سازمان‌های بین‌المللی و سیاست‌خارجی ایران را بررسی کرد؟»، چارچوب بحث را بر دو محور «چرایی» و «چگونگی» قرار دادند و ایشان تأکید کردند که هدف اصلی یافتن پیوندی معنادار میان سه حوزه آرشیو، سازمان‌های بین‌المللی و حکمرانی است؛ زیرا هر سه حوزه در بطن خود با مفاهیمی همچون حاکمیت، تصمیم‌سازی و قدرت عجین شده‌اند. بنابراین ایشان در بخش چرایی، در گام نخست به وجود ادراک مسئله‌محور نسبت به سازمان‌های‌ بین‌المللی اشاره کردند؛ بدین معنا که ادراکی تقلیل‌گرا، تزئینی و اغلب احساسی به سازمان‌های بین‌المللی مانع از درک جایگاه واقعی این نهادها می‌شود. در گام دوم، فقدان علاقه‌مندی جدی به آرشیوها که یکی از دلایل آن ناشی از زیست در «جهان لحظه‌ای» و گرایش به واکنش‌های سطحی و لحظه‌ای در فضای عمومی و دانشگاهی است؛ با این وجود، بهره‌گیری از آرشیوها نیازمند تأمل، صبر و پیگیری عمیق است. سومین مسئله، بر بی‌ریشگی و گسست از گذشته اشاره دارد؛ زیرا آرشیو محل ریشه‌ها است و بدون رجوع به آن‌ها درک و فهم دقیق از روندها و تصمیم‌گیری‌ها امکان‌پذیر نیست. سپس ایشان با اشاره به این نکته که هم سازمان‌های بین‌المللی و هم آرشیوها نهادهایی حاکمیت‌محور هستند، یادآور شدند که فهم و ادارک سیاست ‌خارجی بدون بازخوانی آرشیوی ممکن نیست. در ادامه به جنبه‌های دوگانه روابط بین‌الملل یعنی «فهم» و «ادراک» پرداختند و آرشیو را بنیانی برای هر دو دانستند؛ زیرا برای ادراه مؤثر در جهان پرتلاطم امروز، فهم عمیقی از ریشه‌ها و روندها بدون آرشیو حاصل نمی‌شود.

 در بخش دوم سخنان، دکتر سجادپور پیرامون سوال «چگونگی»، بر این نکته تأکید کردند که سازمان‌های بین‌المللی نهادهایی تاریخی موثر و چندوجهی هستند که در عرصه‌های قانون‌گذاری، مشروعیت‌بخشی، آگاهی‌سازی و حل اختلافات نقش دارند. لذا فهم آن‌ها نیازمند شناخت لایه‌های مختلف اسناد و روایت‌هایی است که در آرشیو اسناد نهفته است. از دیدگاه ایشان، آرشیو تنها محدود به حافظه تارخی نمی شود؛ بلکه هویت‌ساز و فرهنگ‌ساز است و امروز در جهان دیجیتال، بیش از هر زمان دیگری برای جهانیان قابل دسترس است. بنابراین دکتر سجادپور برای تبیین پیوند میان سه مؤلفه‌ «آرشیو، سازمان‌های بین‌المللی و حکمرانی» و در پاسخ به پرسش طرح‌شده در ابتدای جلسه، به نقش و اهمیت سازمان‌های بین‌المللی و آرشیوها در سیاست خارجی ایران اشاره کردند. دکتر سجادپور با مرور تاریخی به فعالیت‌های ایران در عرصه جهانی بدین نکته اشاره کردند که ایران همواره نگاهی استراتژیک به سازمان‌های بین‌المللی داشته است؛ زیرا این نهادها فضایی برای تنفس دیپلماتیک و بیان مواضع ایران فراهم کرده‌اند. در نهایت با اشاره به وجود میلیون‌ها سند مرتبط با نهادهای بین‌المللی سخنان خود را با این نکته به پایان رساندند که سیاست خارجی ایران بدون درک جایگاه سازمان‌های بین‌المللی و بدون رجوع به این آرشیوها قابل فهم نیست و برعکس آن نیز صادق است.

  پس از آن فضایی برای طرح پرسش‌ها و تبادل نظر میان حاضران و سخنرانان فراهم شد و در پایان نشست، دکتر مصفا ضمن جمع‌بندی مباحث و قدرانی از سخنرانان، بر اهمیت استمرار این‌گونه گفت‌وگوهای علمی تأکید کردند. در نهایت، ایشان ابراز امیدواری کردند که خانه اندیشمندان علوم انسانی همچنان به مانند سال‌های گذشته مکانی برای رویش اندیشه و تقویت گفتمان‌های علمی باقی بماند.