حقوق بشر در عصر دیجیتال: فرصت‌ها و چالش‌ها در بازتعریف مفاهیم انسانی به مناسبت روز جهانی حقوق بشر-فرید فتحی

فرید فتحی - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران، دانشکدگان فارابی
۱۴۰۳/۰۹/۲۰​

روز جهانی حقوق بشر، فرصتی است برای تأمل در اصول و ارزش‌های بنیادینی که حقوق بشر بر آن استوار است؛ اصولی که ریشه در اعلامیه جهانی حقوق بشر سال ۱۹۴۸ دارد و مبنای ایجاد چارچوب‌های حقوقی بین‌المللی برای حفاظت از کرامت انسانی شده است. اما در عصری که فناوری‌های دیجیتال به‌سرعت زندگی انسان‌ها را متحول کرده‌اند، این پرسش مطرح می‌شود که آیا مفاهیم کلاسیک حقوق بشر می‌توانند پاسخگوی چالش‌های نوظهور عصر دیجیتال باشند؟ ظهور اینترنت، هوش مصنوعی، و کلان‌داده‌ها نه‌تنها فرصت‌های بی‌نظیری برای تحقق حقوق بشر فراهم کرده‌اند، بلکه تهدیدهایی جدی برای اصول بنیادین این حقوق نیز به همراه داشته‌اند.

حقوق بشر در عصر دیجیتال دیگر به مفاهیمی همچون حق حیات، آزادی بیان، و برابری محدود نمی‌شود؛ بلکه مفاهیمی نوین مانند حق دسترسی به اینترنت، حق حریم خصوصی در فضای دیجیتال، و حتی حق فراموش‌شدن مطرح شده‌اند. در این زمینه، شکاف میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در دسترسی به فناوری‌های دیجیتال، نگرانی‌هایی را درباره عدالت و برابری دیجیتال ایجاد کرده است. برای مثال، دسترسی به اینترنت که توسط بسیاری از کارشناسان به‌عنوان یک حق بشری جدید مطرح می‌شود، در بسیاری از کشورهای کمتر توسعه‌یافته هنوز به‌طور گسترده فراهم نشده است. در حالی که کشورهایی مانند ایسلند و کره جنوبی از پوشش اینترنتی تقریباً کامل برخوردارند، بسیاری از مناطق آفریقا و جنوب آسیا از دسترسی به این ابزار حیاتی محروم هستند.(UNESCO)

در کنار فرصت‌هایی که فناوری برای تحقق حقوق بشر ایجاد کرده است، تهدیدهای آن نیز نباید نادیده گرفته شود. برای مثال، نظارت گسترده دولتی، که با کمک فناوری‌های پیشرفته امکان‌پذیر شده است، می‌تواند به نقض گسترده حریم خصوصی شهروندان منجر شود. این نظارت‌ها که گاهی تحت عنوان حفاظت از امنیت ملی توجیه می‌شوند، در بسیاری از موارد به ابزاری برای سرکوب مخالفان سیاسی و محدود کردن آزادی بیان تبدیل شده‌اند【Privacy International】.

هوش مصنوعی یکی دیگر از فناوری‌های نوظهوری است که تأثیرات متناقضی بر حقوق بشر دارد. از یک سو، هوش مصنوعی می‌تواند دسترسی به خدمات عمومی مانند آموزش، سلامت، و عدالت را تسهیل کند. برای مثال، در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای تشخیص بیماری‌ها یا ارائه محتوای آموزشی به زبان‌های محلی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر، این فناوری خطرات جدی نیز به همراه دارد، از جمله تبعیض‌های الگوریتمی که می‌تواند به نابرابری‌های موجود دامن بزند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بسیاری از الگوریتم‌های یادگیری ماشینی به دلیل داده‌های مغرضانه‌ای که برای آموزش آن‌ها استفاده شده است، ممکن است تبعیض‌های نژادی، جنسیتی یا اقتصادی را بازتولید کنند【UNESCO】.

فضای دیجیتال همچنین بستری برای نقض گسترده آزادی بیان شده است. در حالی که اینترنت به‌عنوان یک ابزار قدرتمند برای بیان نظرات و اشتراک‌گذاری اطلاعات شناخته می‌شود، بسیاری از دولت‌ها از این فضا برای سرکوب مخالفان و محدود کردن آزادی‌ها استفاده کرده‌اند. مسدود کردن رسانه‌های اجتماعی، سانسور محتوا، و حتی قطع کامل اینترنت در برخی کشورها نمونه‌هایی از این اقدامات هستند که با اصول بنیادین ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر مغایرت دارند.【UN】و【Freedom House

با این حال، فناوری‌های نوظهور نه‌تنها تهدیداتی را به همراه دارند، بلکه می‌توانند ابزاری قدرتمند برای تحقق حقوق بشر باشند. بلاکچین، به‌عنوان یکی از فناوری‌های پیشرفته، امکان ایجاد شفافیت در نهادهای دولتی و کاهش فساد را فراهم کرده است. این فناوری در بسیاری از کشورها برای ثبت شفاف مالکیت زمین، نظارت بر کمک‌های مالی بین‌المللی، و حتی برگزاری انتخابات شفاف مورد استفاده قرار گرفته است【Internet Transparency: Applying UNESCO Principles】.

حق فراموش‌شدن نیز یکی از مفاهیمی است که در عصر دیجیتال اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. این حق به افراد امکان می‌دهد اطلاعات نادرست یا مضر درباره خود را از فضای آنلاین حذف کنند. با این حال، اجرای این حق در تضاد با اصول آزادی اطلاعات قرار دارد و نیازمند ایجاد توازن میان حقوق فردی و عمومی است【UNESCO】.

تمام این چالش‌ها و فرصت‌ها نشان می‌دهد که جامعه بین‌المللی نیازمند تدوین چارچوب‌های جدیدی برای حقوق بشر در عصر دیجیتال است. اعلامیه جهانی حقوق بشر که در سال ۱۹۴۸ تدوین شد، به‌خوبی توانست چارچوبی برای حفاظت از حقوق بشر در دوره پس از جنگ جهانی دوم ارائه دهد، اما بسیاری از مفاهیم آن نیاز به به‌روزرسانی دارند تا با واقعیت‌های دنیای دیجیتال سازگار شوند. برای مثال، ماده ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر که به حریم خصوصی اختصاص دارد، به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند با پیچیدگی‌های مربوط به داده‌های کلان، نظارت دولتی، و تجارت اطلاعات شخصی هماهنگ باشد.

در ادامه، می‌توان به این نکته کلیدی اشاره کرد که تحقق حقوق بشر در عصر دیجیتال نیازمند ایجاد توازن میان استفاده از فناوری و حفاظت از ارزش‌های انسانی است. از یک سو، اینترنت و ابزارهای دیجیتال امکان مشارکت گسترده‌تر شهروندان در امور اجتماعی و سیاسی را فراهم کرده‌اند؛ از سوی دیگر، خطراتی مانند نقض حریم خصوصی، تبعیض‌های الگوریتمی، و سوءاستفاده از داده‌های شخصی نشان می‌دهند که بدون نظارت دقیق، این فناوری‌ها می‌توانند به ابزاری برای تضییع حقوق اساسی افراد تبدیل شوند.

در این میان، مسئولیت شرکت‌های فناوری بیش از پیش برجسته شده است. غول‌های دیجیتالی مانند گوگل، متا (فیسبوک)، و آمازون نه‌تنها کنترل قابل توجهی بر داده‌های کاربران دارند، بلکه سیاست‌ها و تصمیمات آن‌ها تأثیر مستقیمی بر حقوق بشر دارد. برای مثال، طراحی الگوریتم‌هایی که محتوای خبری را اولویت‌بندی می‌کنند یا حذف نظرات کاربران، می‌تواند به‌طور ضمنی بر آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات تأثیر بگذارد. بنابراین، ضروری است که شرکت‌های فناوری به اصول اخلاقی پایبند باشند و شفافیت بیشتری در فرایندهای خود ارائه دهند【Privacy International】.

از سوی دیگر، نقش دولت‌ها در تنظیم این حوزه بسیار مهم است. اما تنظیم مقررات نباید به ابزاری برای کنترل و محدودیت تبدیل شود. چالش اصلی این است که چارچوب‌های قانونی جدید باید به‌گونه‌ای تدوین شوند که در عین حفاظت از حقوق کاربران، مانع از نوآوری‌های فناورانه نشوند.

روز جهانی حقوق بشر فرصتی است برای تأکید بر این واقعیت که فناوری نه‌تنها باید در خدمت عدالت و کرامت انسانی باشد، بلکه باید به‌عنوان پلی برای تحقق برابری و آزادی در دنیای دیجیتال عمل کند. تطبیق حقوق بشر با عصر دیجیتال، نیازمند تلاش جهانی، همکاری مستمر، و بازنگری در اصول حاکم بر فناوری‌های نوین است.

در نهایت، بازتعریف حقوق بشر در عصر دیجیتال نه به معنای جایگزین کردن اصول سنتی، بلکه به معنای گسترش و تطبیق آن‌ها با نیازهای جهان مدرن است. این فرآیند نیازمند همکاری میان دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، شرکت‌های فناوری، و جامعه مدنی است. اگرچه فناوری چالش‌هایی جدی برای حقوق بشر ایجاد کرده است، اما اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای تحقق عدالت، برابری، و کرامت انسانی تبدیل شود. روز جهانی حقوق بشر در عصر دیجیتال نه‌تنها فرصتی برای تأمل در دستاوردهای گذشته، بلکه بستری برای برنامه‌ریزی برای آینده‌ای است که در آن فناوری به خدمت انسان درآید، نه به ابزاری برای سرکوب او.