گزارش نهمین نشست سندخوانی با موضوع رای صلاحیتی ۸ نوامبر ۲۰۱۹ دیوان بین المللی دادگستری در قضیه اوکراین علیه روسیه

تهیه و تنظیم:محمدحسین لطیفیان

 کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد نهمین جلسه از سلسله نشستهای سند خوانی را در روز دوشنبه ۱۱ آذرماه ۹۸با همکاری دانشگاه خوارزمی برگزار کرد.

در ابتدای این نشست که با استقبال فراوان علاقمندان روبه رو شده بود، تاریخچه دعوای اوکراین علیه روسیه توسط آقای محمدحسین لطیفیان به اختصار معرفی شد. در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۷، اوکراین دعوایی را علیه روسیه بر مبنای کنوانسیون مقابله با منابع مالی تروریسم (۱۹۹۹) و کنوانسیون رفع کلیه ابعاد تبعیض نژادی(۱۹۶۵) نزد دیوان بین المللی دادگستری اقامه و در دادخواست خود ادعا کرد که روسیه مقررات این دو کنوانسیون را نقض کرده است. همین جا، توجه به این نکته ضروری است که مطالبِ اوکراین صرفاً ادعاهای آن دولت هستند و دیوان در رای صلاحیتی خود هیچ یک از ادعاهای ماهوی اوکراین را تایید نکرده است. دیوان در رای اخیر خود تنها به این مطلب پرداخته که آیا در قبال این دعوا صلاحیت دارد یا نه ؟!

اوکراین معتقد است که مبنای صلاحیت دیوان بند ۱ ماده ۲۴ کنوانسیون مقابله با منابع مالی تروریسم (۱۹۹۹) و ماده ۲۲ کنوانسیون رفع کلیه ابعاد تبعیض نژادی(۱۹۶۵) است. طرفین در مقررات مزبور توافق کرده اند که اختلاف خود را در خصوص تفسیر واعمال این دو کنوانسیون به دیوان ارجاع دهند.

در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۷ یعنی همزمان با طرح دعوا، اوکراین با استناد به ماده ۴۱ اساسنامه دیوان از دیوان تقاضا کرد که دستور موقت صادر نماید. دیوان نیز با اجابت درخواست اوکراین در ۱۹ آوریل ۲۰۱۷ دستور موقت صادر کرد. این دستور موقت دو بخش دارد: بخش نخست)دیوان از روسیه درخواست کرد که حقوق جامعه تاتار شبه جزیره کریمه را در برپایی نهاد مجلس نمایندگی حفظ نموده و زمینه تضمین آموزش زبان اوکراینی در آن شبه جزیره را فراهم آورد. بخش دوم) هردو طرف مکلف اند از هر نوع اقدامی که موجب وخیم تر شدن اختلاف یا گسترش دامنه شوند جلوگیری نمایند.

در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۸، روسیه ایرادات مقدماتی خود را به دیوان عرضه داشت و به صلاحیت آن دیوان اعتراض کرد. روسیه در ایرادات مقدماتی خود ادعا کرد که دعوای اوکراین هیچ ارتباطی با کنوانسیون مقابله با منابع مالی تروریسم (۱۹۹۹) و کنوانسیون رفع کلیه ابعاد تبعیض نژادی(۱۹۶۵) ندارد، چراکه موضوع دعوای اوکراین اختلاف سیاسی با روسیه است و اوکراین میخواهد در به بهانه استناد به آن دو کنوانسیون مطالبات سیاسی خود را به پیش برد.

متقابلاً، اوکراین از دیوان تقاضا کرد که ایرادات مقدماتی روسیه را رد نموده، حکم به صلاحیت خود صادر نماید. پس از طرح ایرادات مقدماتی ، در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۸ دیوان با صدور قراری در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۸ اعلام کرد که با استناد به بند ۵ ماده ۷۹ قواعد رسیدگی دیوان رسیدگی به ماهیت دعوا را معلق مینماید. دیوان اعلام مینماید که موضوع دعوای حاضر راجع به وقایعی است که از بهار ۲۰۱۴ در شرق اوکراین (ادعاهای تروریستی) و در شبه جزیره کریمه (ادعاهای تبعیض نژادی) اتفاق افتاده است.

دیوان تاکید میکند که موضوع دعوای حاضر مساله مداخلات نظامی روسیه ، تجاوز و اشغال شبه جزیره کریمه نیست.

سپس سرکار خانم نیلوفر سعیدی، دانشجوی دکترای حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی بخش نخست رای صلاحیتی دیوان بین المللی دادگستری در قضیه اوکراین علیه روسیه را تشریح نمودند. ابتدا، ایراد وارده به صلاحیت موضوعی دیوان بین­المللی دادگستری، مورد بررسی قرار گرفت. در این خصوص، استدلال­های ارائه شده از سوی طرفین دعوا و تفاسیر دیوان از کنوانسیون مربوطه تشریح گردیده و در نهایت به یافته دیوان و نظرات جداگانه قضات، پرداخته­شد. سپس، دومین ایراد صلاحیتی طرح شده ذیل این کنوانسیون-عدم تحقق شرایط شکلی مقرر برای رجوع به دیوان-  با توجه به مباحثات صورت­گرفته میان طرفین و استدلال­های دیوان، بررسی گردید. در نهایت، جمع­بندی از علل و نحوه عملکرد دیوان در رسیدگی به این ایراد صلاحیتی ارائه شد.

بعد از ایشان آقای محمد حسین لطیفیان، دانشجوی دکترای حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی بخش دوم رای صلاحیتی دیوان بین المللی دادگستری در قضیه اوکراین علیه روسیه را تشریح نمودند. دادگاه یادآوری مینماید که روسیه دو ایراد مقدماتی به صلاحیت و قابلیت استماع وارد ساخته است نخست آنکه، اوکراین به پیش شرایط شکلی مقرر در ماده ۲۲ کنوانسیون رفع کلیه اشکال تبعیض نژادی عمل ننموده است. دوم آنکه، دعوای اوکراین غیر قابل استماع است زیرا آن دولت قاعده رجوع به محاکم داخلی را طی ننموده است.

نامبرده در توضیح صلاحیت موضوعی دیوان طبق کنوانسیون رفع کلیه اشکال تبعیض نژادی اظهار نمود که دیوان به نظر اوکراین رغبت بیشتری نشان داده است. دیوان خصیصه کلی حقوق و تعهدات مندرج در کنوانسیون رفع تبعیض را از قبیل بند ۱ ماده ۲ و فهرست غیر قابل حصر (non-exhaustive) ماده ۵ آن کنوانسیون را مورد ملاحظه قرار میدهد. دیوان اضافه مینماید که اقدامهایی که اوکراین آن را به روسیه نسبت داده است ممکن است (میتواند) حقوق مورد حمایت آن کنوانسیون را نقض کرده باشد. در نتیجه ، دیوان اعلام میکند که ادعاهای اوکراین تحت قلمرو معاهده رفع تبعیض قرار میگیرد.  (پاراگراف ۹۶ رای).

وی اضافه نمود که دیوان بر این عقیده است که ماده ۲۲ کنوانسیون رفع تبعیض نژادی باید در پرتوی موضوع و هدف کنوانسیون تفسیر شود. دیوان بر این عقیده است که هدف کنوانسیون رفع تبعیض نژادی مقابله فوری(immediate-speedly) و بدون تاخیر(without delay) با تبعیض نژادی است. به همین جهت، اگر تفسیر روسیه را بپذیریم، مقابله با تبعیض نژادی به تاخیر خواهد افتاد و هدف کنوانسیون محقق نخواهد شد. در نهایت، دیوان نتیجه گیری مینماید که با توجه به سیاق ماده ۲۲ و هدف و موضوع این کنوانسیون، مذاکره و آیینهای مصرح در آن خصیصه بدلی (alternative) دارند و نه خصیصه تجمعی(cumulative).

دیوان در ادامه اظهار داشته است که طرفین سه دور مذاکره در مینسک (Minsk) حد فاصل آوریل ۲۰۱۵ و دسامبر ۲۰۱۶ داشته اند. به همین سبب، دیوان نتیجه گیری مینماید که پیش شرط مذاکره محقق شده و بنابراین، اوکراین میتواند نزد دیوان بین الملل دادگستری طرح دعوا نماید.

در بخش پایانی، آقای دکتر آذری ابتدا به بررسی مباحث حقوق بین­الملل عمومی مطروحه در این رأی از جمله رابطه حقوق کیفری و مسئولیت بین­المللی دولت، مفهوم مذاکره، شرط طی کردن مراحل داخلی، حمایت دیپلماتیک، تروریسم و... پرداختند. ایشان، سپس، به برخی نکات کلیدی این رأی صلاحیتی اشاره کرده و در پرتوی رویه دیوان بین­المللی دادگستری، این نکات را ارزیابی نمودند.