آیا ممکن است با پایبندی به اصول دموکراسی با ویروس کرونا مقابله کرد؟-حمید رستمی

حمید رستمی - دانش ­آموخته مقطع کارشناسی ارشد حقوق بین الملل از دانشگاه شهید بهشتی

بدون شک از ویروس کرونا می­توان به عنوان یکی از بزرگترین بحران­های چندوجهی قرن حاضر نام برد. علاوه بر به مخاطره افتادن سلامت مردم جهان توسط این ویروس – که یادآور همه­ گیری­های بسیار کشنده­ای است که در گذشته جان بسیاری از انسان­ها را گرفته است – و تبعات اقتصادی ناگواری که تمامی دولت­ های جهان را با چالش رو به رو ساخته است، ویروس کرونا به عنوان یک وضعیت اضطراری ویژه، پیامد­های سیاسی بیشماری نیز به دنبال داشته است. هر لحظه آمار مبتلایان و درگذشتگان ناشی از ویروس کرونا بالاتر می­رود و اخبار و اطلاعات جدیدی در خصوص این ویروس منتشر می­شود که می­تواند روابط و مناسبات انسانی را به طور چشمگیری دستخوش تغییر کند.

رهبران سیاسی دنیا بنا به وظایف و تعهدات خود در قبال مردم، در تلاش هستند تا کارآمدترین روش­های موجود را برای مقابله با این ویروس به کار ببرند، اما طبیعی است که در جستجو برای این روش از خاستگاه و نگرش­های سیاسی خود فاصله نمی­گیرند. تقریباً در اکثر کشور­های جهان همه­گیری ویروس کرونا منجر به اعلام وضعیت اضطراری شده است. وضعیتی که متناسب با ماهیت آن منجر به اتخاذ اقدامات فوری، ویژه و موقتی می­ گردد تا از بروز یک بحران یا گسترش آن جلوگیری شود. اگرچه در لزوم وجود این نهاد شکی نیست، اما همواره این هراس وجود دارد که یک وضعیت اضطراری دست مایه ­ای برای فرصت­ طلبان جهت کسب قدرت یا افزایش قدرت خود به نحو نامشروعی گردد. آدام رابرتز در خصوص این نگرانی معتقد است که هیچ چیز مانند وضعیت موقتی دوام نمی ­آورد  (Adam Roberts, Prolonged, Military Occupation: The Israeli-Occupied Territories Since 1967, 1990, p. 46-7) ؛ بدیهی است شرایط پدید آمده ناشی از ویروس کرونا به پایان خواهد رسید، اما تصمیماتی که در این دوران اتخاذ می­ شوند، پیامد­های طولانی مدتی به همراه خواهند داشت که آینده را شکل .می­دهند 

اصول دموکراسی از پذیرش بالایی در بین مردم برخوردارند. برگزاری انتخابات آزاد، تکثرگرایی، حکمرانی منتخبان مردم بر مردم، نظارت­ مستمر و همه جانبه بر تصمیمات مسئولین، شفافیت، پاسخگویی مسئولین نسبت به تصمیمات اتخاذی و حساسیت و آگاهی آنها نسبت به نیاز­های مردم تنها بخشی از اصول دموکراسی هستند که بدون شک از مطلوب­ترین معیار­های به زمامداری به شمار می­روند. محبوبیت دموکراسی ریشه در منطق عقلایی دارد که طبع جستجوگر انسان تشنه را در راه یافتن مناسب­ترین روش تدبیر زندگی اجتماعی سیرآب می­کند. با این وجود مباحث پیرامون معایب دموکراسی نیز قدمت طولانی دارند. یکی از جدی­ترین انتقادات نسبت به حکومت نمایندگان اکثریت بر مردم توسط آلکسیس دو توکویل بررسی شده است، که ظاهراً مفهوم آن به تفکرات افلاطون باز می­گردد. (( Alexis de Tocqueville, Democracy in America, 2002, p. 222    در این نقد از دموکراسی با عنوان «استبداد اکثریت» نام برده می­شود، و طرفداران دموکراسی با این پرسش رو به رو می­شوند که آیا به راستی می­توان تضمین نمود که حکومت نمایندگان اکثریت مردم به مصلحت تدبیر مطلوب زندگی اجتماعی است یا خیر؟ منتقدان دموکراسی با اشاره به نمونه ­هایی که حاکمان مستبد با توسل به روش­ های دموکراتیک موفق به کسب قدرت شده ­اند، ادعا دارند که دموکراسی را نمی­توان راهکاری برای رسیدن به مطلوب­ترین روش تدبیر زندگی اجتماعی دانست. در عمل نیز شاهد آن هستیم که مستبدانی که موفق به کسب آرای موافق توده مردم می­شوند از طریق انتخابات­هایی که ظاهری دموکراتیک دارند بر اریکه قدرت می­ نشینند و یا با تظاهر به رعایت اصول دموکراتیک، اعمال و تصمیمات خود را از هرگونه انتقادی مبرا می­دانند، حفظ قدرت و استمرار حکومت خود را تضمین می­کنند و مخالفان خود را در تضاد با اصول دموکراسی معرفی می­کنند.

طرفداران واقعبین دموکراسی نسبت به ایرادات روش حکومتداری دموکراتیک آگاهند. با این وجود به درستی معتقدند که پیدایش دموکراسی و مراقبت از آن فرایند طولانی است که مستلزم تلاش بی وقفه و همگانی است و  نمی­توان آن را به صرف «حکومت اکثریت» فروکاست. بنابراین برای دستیابی به یک دموکراسی بالنسبه حقیقی باید خطراتی که دموکراسی را تهدید می­کنند شناخت و از شتاب در تصمیم ­گیری و اتخاذ سریع­ ترین­ راه­ها برای رسیدن به اهداف ارزشمند، مهم و ضروری بدون توجه به دموکراتیک بودن آنها دست برداشت تا از نهال ترد و شکننده دموکراسی محافظت نمود.  با این حال پیدایش و همه­ گیری پرشتاب ویروس کرونا این ابهام را به وجود آورده است که آیا پایبندی به اصول دموکراتیک که معمولاً توصیه به تامل و صرف وقت مناسب برای ارزیابی همه جانبه موضوعات می­کنند، جهت مقابله با بحران فعلی که جان و سرمایه انسان­های زیادی را به خطر انداخته است، مناسب هستند یا خیر.

شاید بتوان دولت چین را به عنوان یکی از سردمداران اتخاذ روش­های سفت و سخت مقابله­ای معرفی کرد که در اغلب موارد از اصول دموکراتیک پیروی نمی­کنند. با این وجود ظاهراً روش­های اتخاذی دولت چین منجر به موفقیت فعلی این دولت در مقابله با ویروس کرونا گشته است و از سوی سازمان بهداشت جهانی مورد تقدیر قرار گرفته ­اند. در چنین شرایطی چندان دور از ذهن نیست که شیوع ویروس کرونا  سالها مباحث آکادمیک و گفتمان­ های فراوان پیرامون اصول دموکراسی که منتهی به اثبات مطلوبیت این روش حکومت داری شده است را با چالش بزرگی رو به رو کند. این چالش به حدی است که ماریا پیجینوویچ بوریک، دبیرکل شورای اتحادیه اروپا اصول رهنمایی را در خصوص رعایت حقوق بشر، دموکراسی و حاکمیت قانون در طول شیوع کرونا در اروپا برای کشور­های این قاره منتشر کرده است.

 برخی از دولت­ها از شرایط پیش آمده سواستفاده کرده ­اند و به بهانه شرایط اضطراری اقدامات غیرمتناسبی را اتخاذ کرده اند که به استبداد سیاسی حاکم می ­افزایند. برای نمونه در مجارستان قانون جدیدی تصویب شده است که به ویکتور اوربان، نخست وزیر این کشور اجازه می­دهد تا برای مدت نامعینی از طریق صدور فرمان ­هایی که مورد نظارت پارلمان قرا نمی­گیرند، حکمرانی کند. در فیلیپین پارلمان این کشور قانونی را تصویب کرده است که اختیارات اضطراری تقریباً نامحدودی را به رئیس جمهور این کشور رودریگو دوترته اعطا می­کند. همچنین در کامبوج  یک قانون تازه تصویب در خصوص وضعیت اضطراری ملی، اختیارات نامحدودی را به دولت این کشور اختصاص داده است و حقوق سیاسی شهروندان را به طور چشمگیری محدود نموده. در نزدیک به 47 کشور جهان انتخابات محلی و ملی  به تعویق افتاده است.برخی از دولت­ها از تکنولوژی ­های نظارتی  برای کنترل عبور و مرور شهروندان خود استفاده می­کنند که به طور معمول برای ردیابی دشمنان دولت به کار گرفته می­شوند.

طبیعی است که برای طرفداران اصول دموکراسی حفظ جان و سرمایه مردم در اولویت قرار دارد.  شرایط بحران همه­گیری ویروس کرونا تا حد زیادی غیرقابل پیش ­بینی است و همین مسئله باعث می­شود که تصمیم گیری نسبت به این که کدام اقدامات در بلند مدت نتایج مطلوبی خواهند داشت دشوار گردد. در این میان می­توان گفت آزمون، «ضروری بودن» و «متناسب بودن» اقدامات مقابله­ای برای تشخیص واکنش­ های مطلوب نسبت به همه­گیری ویروس کرونا بسیار حیاتی است. قوانین و اقداماتی که حمایت­های اساسی دموکراتیک را کنار می­گذارند – برای نمونه بازبینی­ های پارلمانی و قضایی – آینده پایبندی نظام­های سیاسی به اصول دموکراسی را به شدت به مخاطره می­ اندازند.

در پاسخ به این پرسش که «آیا ممکن است با پایبندی به اصول دموکراسی با ویروس کرونا مقابله کرد؟» باید گفت که پایبندی به این اصول در مقابله با بحران کنونی نه تنها ممکن بلکه بسیار ضروری است. شفافیت، آزادی بیان، پاسخگویی، دسترسی آزاد به اطلاعات و حفظ جان و کرامت انسان­ها همگی از اصولی هستند که عبور از بحران کنونی را تسهیل می­کنند. هرچند ماهیت بحران به گونه­ ای است که دستیابی به کارآمدترین راهکار­ها در کوتاه ­ترین زمان را می­طلبد، قربانی کردن فرایند­های دموکراتیک به هیچ عنوان ضرورتی ندارد. تصمیماتی که در این شرایط گرفته می­شوند به طور مسلم آینده زندگی اجتماعی ما را در سراسر جهان مشخص می­ سازنند. بنابراین نباید به آنها به منزله اقدامات موقتی که پس از رفع شرایط بحرانی خود به خود به پایان می­رسند، نگریست.

مسلم است که عموم مردم علاقه ­ای ندارند که از بحران همه­ گیری کرونا به بحران شیوع بی حد و حصر حکومت­ های بی ­اعتقاد به حداقل­ اصول لازم برای اداره دموکراتیک کشور­ها وارد شوند؛ بنابراین باید نسبت به اخبار و اطلاعاتی که صرفاً به قصد تهییج احساسات مردم و هراساندن آنها منتشر می­شوند، محتاط بود. میراث دموکراسی به سادگی به دست نیامده است، اما ممکن است به سادگی آسیب ببیند. همانطور که پیشتر گفته شد، آنچه که از پیدایش دموکراسی با اهمیت تر است حفظ و حراست از آن است. حراست از اصول دموکراسی در شرایط عادی با اهمیت است، اما این فرایند در زمانی که این اصول مورد تهدید قرار می­گیرند از هر زمانی حیاتی­ تر است.