برایان اُرکهارت: مردی برای تمام فصول -دکتر بهرام مستقیمی

دکتر بهرام مستقیمی – عضو هیات علمی دانشگاه تهران

زندگی و خانواده: برایان ادوارد اُرکهارت در ۲۸ فوریه ۱۹۱۹ در شهر بریدپورت در جنوب شرق انگلستان متولد شد و در ۲ ژانویه ۲۰۲۱ در شهر تارینگام ایالت ماساچوست آمریکا درگذشت. او دو بار ازدواج کرد. نخست در ۱۹۴۴ که با جدایی از هم گسست؛ بار دوم در ۱۹۶۳ که به درگذشت همسرش در ۱۹۸۷ در آسایشگاه انجامید. از برایان اُرکهارت پنج فرزند، یک فرزند خوانده، ۱۴ نوه و ۱۰ نتیجه به جا مانده است. 
تحصیلات: مادر او که معلم مدرسه بدمینتون دخترانه در بریستول بود، به علت مشکلات مالی، برایان را در شش سالگی به عنوان تنها پسر در این مدرسه ثبت نام کرد. اُرکهارت در زندگینامه خود نوشت مسائل بین‌المللی بخش اعظم آموزش این مدرسه را تشکیل می‌داد. او آن را مدرسه‌ای عالی همراه با تا حد زیادی خصوصیات غیر انگلیسی توصیف می‌کند. این مدرسه را خالۀ برایان و دوستش تأسیس کرده بودند. دو بانویی که از کار جامعۀ ملل پشتیبانی می‌کردند. او در مصاحبه‌ای با خبرگزاری ملل متحد اظهار داشت «همیشه می‌خواستم در جامعه ملل کار کنم. زمانی که به آنجا رفتم همه جا در نزدیکی آن جنگ بود بنابراین در عوض به ارتش رفتم.» 
به دنبال انتقال به یک دبستان خصوصی و به اصرار سرپرست آن برایان برای گذراندن امتحان کمک هزینه پادشاه برای مدرسه وست مینیستر در لندن تلاش کرد. وست مینیستر نظام آموزش سنتی کلاسیک شامل یادگرفتن یونانی، لاتین و فلسفه داشت. مادرش این روش را نادرست می‌دانست بنابراین او به سمت زبانهای خارجی رفت و در ۱۵ سالگی در سطح عالی قرار گرفت و با بخت خوش به بخش تاریخ مدرسه منتقل شد که سرپرست مدرسه آن را اداره می‌کرد. رفتن به این مدرسه برایش سازنده بود. سرپرستشان دانش آموزان را وادار می‌کرد کتابهای معاصر را بخوانند و مورد بحث قرار دهند و نویسندگان کتاب‌ها را می‌آورد تا برای دانش آموزان شانزده ساله سخنرانی کنند. از جمله آنان آرنولد توینبی بود. برایان در ۱۹۳۷ از مدرسه وست مینیستر فارغ التحصیل شد و به دانشگاه آکسفورد رفت. حضور او در این دانشگاه با حوادث گوناگون در اروپا و جهان مصادف شد؛ از جمله جنگ داخلی اسپانیا، اقدام ایتالیا به تصرف اتیوپی و در پی آنها جنگ جهانی دوم. 
جنگ جهانی دوم: برایان اُرکهارت پس از دو سال در دانشگاه آکسفورد با آغاز جنگ جهانی دوم در ۱۹۳۹ به ارتش بریتانیا پیوست. او با درجه ستوان دوم به هنگ دورسِت پیوست. در ۱۹۴۱ از او خواسته شد به عنوان افسر اطلاعات به نیروی هوابردی بپیوندد که هدف از ایجادش تقویت ارتش بریتانیا با سربازان مجهز به چتر نجات بود. اُرکهارت در سال ۱۹۴۲ هنگام بیرون پریدن از هواپیما در ارتفاع ۳۶۰ متر بر اثر کامل باز نشدن چتر نجاتش آسیب شدیدی دید. او پس معالجات سخت، در آوریل ۱۹۴۳ به واحد هوابرد بازگشت و در جنگ در شمال آفریقا و سیسیل حضور یافت. 
در ۱۹۴۴ به عنوان افسر ارشد اطلاعات با عملیات مارکت گاردن مخالفتی ناموفق داشت. یک عملیات تهاجم هوابرد برای تصرف پل‌هایی بر رودخانه راین که بد طراحی شده بود و با ۱۷۰۰۰ نفر تلفات از نیروهای متفقین به شکست انجامید. مخالفت این افسر تازه کار سبب شد او را از اجرای عملیات کنار بگذارند. کوتاه مدتی بعد از نیروی هوابرد کنار گذاشته شد و به مقر بخش سلاح‌های شیمیایی گروه ۲۱ ارتش در بروکسل پیوست. در اینجا به نیرویی منتقل شد که جدیداً برای همراهی با نیروهای متفقین پیش رونده به داخل آلمان و به منظور تأمین امنیت سرمایه‌های اطلاعاتی راهبردی مانند کارخانه‌های صنعتی، آزمایشگاه‌ها و دانشمندان برجسته آلمانی ایجاد شده بود. 
نزدیک به پایان پیکار در اروپا اُرکهارت متوجه شد که به علت سن کم و سابقه خدمت طولانیش نمی‌تواند به صحنه عملیات در آسیا منتقل شود. به برکت آشنایی مجددش با آرنولد توینبی از طریق آشنا شدن با پسر وی در دوران دانشگاه آکسفورد موفق شد به بخش تحقیقاتی وزارت امور خارجه در لندن منتقل شود که توینبی رئیس آن در دوران جنگ بود. اُرکهارت با وی از آرزوی خود در دوران پیش از جنگ  برای کار در جامعه ملل سخن گفت. توینبی نیز او را آگاه ساخت یکی از دوستانش، گلَدوین جِب، در مقام دبیر اجرایی کمیسیون آماده سازی ملل متحد مشغول استخدام است. ارکهارت، با مرخص شدن از ارتش با درجه سرگردی، فرصت دیدار با جِب را از دست نداد و انتصابش در مقام منشی خصوصی جِب، او را  دومین فرد استخدام شده در ملل متحد ساخت. 
سازمان ملل متحد: برایان اُرکهارت در ۱۹۴۵ در کمیسیون ایجاد کننده دبیرخانه ملل متحد کار کرد؛ نخستین جلسه مجمع عمومی را در لندن ترتیب داد و با استقرار مقر اصلی دائم ملل متحد در نیویورک موافقت کرد. با تشکیل دبیرخانه او نیز به نیویورک نقل مکان کرد. در طول دهه‌های بعد، مشاور نزدیک پنج دبیرکل نخست ملل متحد، از تریگوِ لی تا خاویر پرز دو کوییار بود. او ۱۲ سال به عنوان مقام رسمی شماره دو ملل متحد خدمت کرد. در ۱۹۷۴ جانشین رالف بانچ به عنوان معاون دبیرکل در امور سیاسی شد. او استانداردهای خدمات غیرنظامی بین‌المللی، یعنی تعهد و بیطرفی، را مقرر ساخت.
اُرکهارت نقش کارسازی در ایجاد نیروهای صلحبان، با ارتش بی دشمن نامیدن آنان، ایفا کرد. برای متمایز بودن این نیروها از رزمندگان واقعی تصمیم گرفت این نیروها از کلاه آبی استفاده کنند. او اصول عملیات صلحبانی را با این بیان پایه گذاری کرد که این نیروها فقط می‌بایست با حمایت سیاسی گسترده و مأموریت ورای برخوردها ماندن، وارد منطقه جنگ شوند و از زور به عنوان آخرین چاره و در نهایت خاتمه دادن به مخاصمات و تسهیل مذاکرات استفاده کنند. به این ترتیب صلحبانی بین‌المللی را به  مهم‌ترین فعالیت ملل متحد بدل کرد. 
او نیروهای صلحبان را به مناطق جنگی در خاورمیانه، کنگو، آفریقای جنوبی، کشمیر، قبرس و دیگر نقاط، اعزام و اغلب هدایت کرد. نیروهایی که گاه توان خنثی کردن وضعیت انفجاری را نداشتند اما اغلب در کاستن از تنش‌ها و کمک به پناهندگان موفق بودند. به عنوان مذاکره کننده در وضعیت‌های بحرانی در مناطق در حال جنگ، اغلب در خطر قرار می‌گرفت. در ۱۹۶۱ شورشیان جمهوری دموکراتیک کنگو او را ربودند و به شدت کتک زدند که با وساطت رئیس جمهوری کاتانگا نجات یافت. 
هنگامی که در ۱۹۸۶ بازنشسته شد ۱۳ عملیات صلحبانی را هدایت، ۱۰۰۰۰ نیرو را از ۲۳ کشور استخدام و صلحبانی را به عنوان عیان‌ترین و به لحاظ سیاسی مردمی‌ترین وظیفه ملل متحد تثبیت کرده بود. دو سال بعد نیروهای صلحبان برندۀ جایزه صلح نوبل شدند. 
فعالیتهای ادبی: برایان اُرکهارت پیش از بازنشستگی کتابی را در باره «داگ هامرشولد» (۱۹۷۲) و پس از آن زندگینامه خود به نام «حیاتی در صلح و جنگ» (۱۹۸۷) و کتابهای «استعمارزدایی و صلح جهانی» (۱۹۸۹) و «رالف بانچ: یک زندگی آمریکایی» (۱۹۹۳) را منتشر کرد. از ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۵ به عنوان دانش پژوه مقیم در بنیاد فورد فعالیت داشت. حاصل آن سه کتاب با همکاری ارسکین چالیدرز بود: «جهانی نیازمند به رهبری: آینده ملل متحد» (۱۹۹۰)، «به سوی ملل متحدی کارآمدتر: دو مطالعه» (۱۹۹۲) و «تازه کردن نظام ملل متحد» (۱۹۹۴). بعداً یکی از بررسی کنندگان درجه اول کتاب در زمینه امور بین‌المللی برای نشریه بررسی کتاب نیویورک شد. 
عنوان و جایزه افتخاری: در ژوئن ۱۹۶۸ ملکه الیزابت به اُرکهارت لقب شوالیه داد. او جایزه لوریِت برای رهایی از ترس (۱۹۸۴)، دکترای افتخاری سیاست بین‌المللی از دانشگاه دولتی اوهایو (۲۰۰۰)، دکترای افتخاری حقوق از دانشگاه براون (راد آیلند، ایالات متحده-۲۰۰۳)، دکترای افتخاری ادبیات از کالج امهرست (۲۰۰۸) را دریافت کرد. برای قدردانی از خدمات برایان اُرکهارت، انجمن ملل متحد بریتانیا از سال ۲۰۱۱ جایزه سِر برایان اُرکهارت را به کسانی می‌دهد که کارشان بازتاب دهنده ازخودگذشتگی و فعالیت اُرکهارت است.

کلام آخر: آنتونیو گوترش دبیر کل ملل متحد در صدمین سالگرد تولد برایان اُرکهارت او را «مقام رسمی زنده افسانه‌ای ملل متحد» خواند. هنگامی که در مصاحبه با خبرگزاری ملل متحد نظرش درباره این لقب پرسیده شد گفت هرکس برای شخص دیگری افسانه است. فکر می‌کنم همه ما اثر کوچک فعالیت‌های خود را باقی می‌گذاریم و گاه آرمانی را برای ساختن پلی به سوی آنچه در آینده است به پیش می‌رانیم.