تجارت بین المللی، شمشیر داموکلس در حوزه منابع ملی آب شیرین-علی رودباری

علی رودباری - مدرس دانشگاه آزاد اسلامی و دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی
۱۴۰۰/۱۲/۰۱

مسائل مربوط به آب شیرین در حوزه بین المللی اهمیت فزاینده ای پیدا کرده است. منابع آب شیرین دولت ها، اغلب با ساختار اقتصاد جهانی ارتباط تنگاتنگی دارد که این مسئله آثار مخربی را بر منابع آب ملی یک دولت وارد می سازد و با بزرگترین هدف دولت ها  در حوزه مدیریت آب های داخلی در تعارض است. در نگرش جدید جهانی آب کالایی اقتصادی محسوب شده  و در این زمینه ماده ۴ بیانیه دوبلین در خصوص آب و توسعه پایدار مقرر داشته: آب دارای ارزش اقتصادی در تمام اشکال بهره برداری است و باید به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته  شود» و هر چند یک منبع تجدید شونده به شمارمی رود، اما مقدار آن محدود است. با توجه به رشد جمعیت، گسترش صنعت و نیاز به تولیدات بیشتر و با کیفیت بهتر در بخش کشاورزی، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومی و مواردی از این قبیل سرانه منابع تجدید شونده از جمله آب رو به کاهش می باشد(اینجا) که جهان را با معضلات عدیده ای روبه رو ساخته است. خروج آب از قلمرو یک دولت همیشه به شکل واقعی انجام نمی پذیرد و با افزایش تعاملات تجاری میان کشورها، آب، بیشتر برای تولید کالاهای صادراتی مصرف می گردد در نتیجه تجارت بین المللی این کالاها به معنای انتقال آب مصرف شده می باشد. به تعبیری دیگر حجم آبی که برای تولید یک کالا استفاده شده است و بنابراین عملاً در آن جاسازی شده است نیز با آن منتقل می گردد که سوال اصلی این گفتار را به وجودمی آورد و آن این است که تجارت بین المللی چه آثاری را بر منابع ملی آب شیرین دولت ها بار می کند؟ 
۱- آب مجازی (Virtual water): موضوعی نادیده گرفته شده در تجارت بین المللی
به طور کلی تولید تقریبا هر نوع محصول و خدماتی نیازمند آب است. آب مصرفی در فرایند تولید یک محصول کشاورزی و یا صنعتی را اصطلاحاً «آب مجازی» می نامند. این مفهوم برای اولین بار در اوایل دهه ۹۰ میلادی مطرح گردید. با توجه به دیدگاه مدیریت جامع و بهم پیوسته منابع آب، که در بیشتر کشورهای جهان مد نظر قرار گرفته است (مدیریت آب از بارش تا مصرف) استفاده از مفهوم آب مجازی در فرایند مدیریت و تخصیص منابع محدود آب، نقش مهم و بسزایی خواهد داشت، به طوری که بر طبق محاسبات صورت گرفته در سال ۲۰۰۵، مبادلات جهانی آب مجازی به صورت محصولات کشاورزی در فاصله زمانی (۱۹۹۷-۲۰۰۱) سالانه به طور میانگین ۳۵۲ میلیارد متر مکعب در مصارف جهانی آب صرفه جویی در پی داشته است. (اینجا و اینجا) صرفه جویی در مصرف آب ملی مربوط به واردات را می توان با ضرب حجم محصول وارداتی در حجم آبی که برای تولید محصول مورد نیاز است، تخمین زد. آن سوی ماجرا در  تجارت بین المللی کالاهای پرمصرف آب این است که آب را از کشورهای صادرکننده می گیرد و دیگر نمی توان از آن برای اهداف دیگر (داخلی) استفاده کرد. علاوه بر این، هزینه های اجتماعی و زیست محیطی ناشی از استفاده از آب در کشورهای صادرکننده باقی می ماند و این موضوع در قیمت نهایی و تمام شده برای محصولات که توسط مصرف کنندگان در کشورهای وارد کننده پرداخت می شود لحاظ نشده است.
 ۲- واردات کالاهای پر مصرف آبی و کاهش مصرف آب
  تجارت بین المللی محصولات کشاورزی به طور موثر تقاضای منابع آب ملی را کاهش می دهد (جدول ۱). این کشورها کالاهایی را وارد می کنند که نسبتاً  آب زیادی برای تولید آن ها مصرف شده است در حالی که همین کشورها کالاهایی را که آب کمتری مصرف می کنند، صادر می کنند. در بازه زمانی ۱۹۹۷-۲۰۰۱ ، ژاپن ، بزرگترین واردکننده کالاهای پرمصرف آب در جهان ، سالانه ۹۴ میلیارد متر مکعب از منابع ملی آب خود را صرفه جویی کرد. اگر ژاپن همه محصولات وارداتی را در داخل تولید می کرد، علاوه بر استفاده فعلی از آب، به این حجم آب نیاز داشت. به طور مشابه، مکزیک سالانه ۶۵ میلیارد متر مکعب، ایتالیا ۵۹ میلیارد متر مکعب، چین ۵۶ میلیارد متر مکعب و الجزایر ۴۵ میلیارد متر مکعب آب صرفه جویی نمودند.( اینجا)
یکی از کشورهای کم آب که بیشترین وابستگی را به واردات کالاهای پرمصرف آب دارد کشور اردن می باشد. این کشور سالانه پنج تا هفت میلیارد متر مکعب آب به صورت مجازی وارد می کند که در تضاد شدید با ۱ میلیارد متر مکعب آب است که سالانه از منابع ملی آب برداشت می شود.(اینجا،اینجا و اینجا). در نتیجه تجارت هوشمند یعنی صادرات کالا و خدماتی که به آب کمتری نیاز دارند و واردات محصولاتی که به آب زیادی نیاز دارند تا حد زیادی کمبود آب اردن را پوشش می دهد. الگوی تجاری مطلوب کشور اردن در این بحث آن است که منابع کمیاب ملی آب را حفظ می کند و در مقابل نکته منفی این است که مردم آن کشور به شدت به آب مجازی وارد شده وابسته هستند. برای کشورهایی که به واردات محصولات پرمصرف آب وابسته هستند، مهم است که در نظر بگیرند آیا آب ذخیره شده، مزایای بیشتری نسبت به هزینه اضافی واردات این محصولات دارد یا خیر؟
وقتی کشور مصر بعنوان کشوری با بارندگی بسیار کم (میانگین بارندگی در مصر فقط ۱۸ میلی متر در سال است) کشاورزی با آبیاری سنتی را مورد مطالعه قرار می دهیم، واردات گندم  به معنای حدود ۳.۶ میلیارد متر مکعب در سال صرفه جویی در منابع ملی آب آنهاست که حدود ۷ درصد از حجم کل آبی است که مصر طبق موافقتنامه ۱۹۵۹  مجاز به بهره برداری از رود نیل است(اینجا). ذخیره ملی با سرمایه گذاری ۵۹۳ میلیون دلار آمریکا در سال (ITC ، ۲۰۰۴) انجام می شود، به طوری که هزینه آب مجازی حداکثر ۰.۱۶ دلار آمریکا  در هر متر مکعب است. در واقع هزینه بسیار کمی خواهد بود، زیرا هزینه های گندم وارداتی نه تنها هزینه آب، بلکه هزینه سایر عوامل ورودی مانند زمین، کود و نیروی کار را نیز  شامل می شود. در مصر، زمین های حاصلخیز نیز خود یک منبع کمیاب است. واردات گندم نه تنها مناقشه بر سر بهره برداری از رود نیل را کاهش می دهد، بلکه چالش های زیست محیطی از طریق ایجاد زمین های کشاورزی را نیز می کاهد.(اینجا) به طوری که واردات گندم به مصر نه تنها صرفه جویی فیزیکی آب، بلکه صرفه جویی اقتصادی را نیز در بر دارد.(اینجا و اینجا)
۳-صادرات کالاهای پر مصرف آبی: آسیبی بزرگ به منابع ملی آب شیرین
آب فقط یک منبع ملی برای برآوردن تقاضای محصولات داخلی مبتنی بر آب نیست. در بازه زمانی ۱۹۹۷-۲۰۰۱ ، شانزده درصد از مصرف آب در جهان نه برای تولید محصولات برای مصارف داخلی بلکه برای تولید محصولات   صادراتی بوده است.(اینجا) کشورهای دارای بیشترین مصرف خالص سالانه برای تولید محصولات صادراتی، عبارت بودند از ایالات متحده آمریکا (۹۲ میلیارد متر مکعب)، استرالیا (۵۷ میلیارد متر مکعب)، آرژانتین (۴۷ میلیارد متر مکعب)، کانادا (۴۳ میلیارد متر مکعب)، برزیل (۳۶ میلیارد متر مکعب) و تایلند (۲۶ میلیارد متر مکعب).(اینجا) محصولات اصلی برای صادرات از ایالات متحده که در پس آن مصرف ملی آب قرار داشت، محصولات حاوی روغن و غلات بود. این محصولات تا حدی دیمی و بخشی آبیاری می شوند. در استرالیا و کانادا، مصرف آب برای صادرات عمدتا مربوط به تولید غلات و محصولات دامی بود. در آرژانتین و برزیل، مصرف آب برای صادرات در درجه اول برای تولید محصولات نفتی بود. مصرف ملی آب برای صادرات در تایلند عمدتا نتیجه صادرات برنج بوده است. بیشتر کشت برنج در تایلند در فصل بارندگی انجام می شود، اما آبیاری بصورت گسترده است، تا در نتیجه آن دو برداشت در سال حاصل شود. در دوره ۱۹۹۷- ۲۰۰۱ ، تایلند از ۲۷.۸ میلیارد متر مکعب در سال آب (مجموع آب باران و آب آبیاری) برای تولید برنج برای صادرات استفاده می کرد که بیشتر در مناطق مرکزی و شمالی کشت می شد (اینجا). معادل پولی صادرات برنج ۱.۵۵۶ میلیون دلار آمریکا در سال بود (ITC ، ۲۰۰۴). از این رو، تایلند ۰.۰۶ دلار آمریکا بر متر مکعب ارز تولید کرد که در نوع خود یک فاجعه به شمار می رود و بدان معناست که تقریباً یک ششم مشکلات آب جهان را می توان در تولید برای صادرات جستجو کرد. درواقع، مصرف کنندگان به دلیل ارتباط از راه دور بین مناطق مصرف و مناطق تولید، آثار رفتار مصرفی خود را نمی بینند.