مرتضی پورعزیز ـ دانش آموخته و پژوهشگر حقوق بین الملل دانشگاه علوم قضایی تهران
۱۴۰۱/۱۰/۱۷​

در تاریخ 20 دسامبر 2022، جمعی از گزارشگران ویژه و مستقل شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد (خانم آلنا دوهان، آقای ایان فرای، آقای لیوینگستون سوانیانا، آقای اوبیورا سی اوکافور و آقای ریچارد بنت) با مشارکت همدیگر طی یک بیانیه اعلام نمودند که تحریم های ایالات متحده حقوق مردم ایران در مورد حق محیط زیست پاک، حق سلامت و حیات را نقض می کند. مرور این بیانیه از آن جهت که اولاً، آثار تحریم ها بر محیط زیست از جمله آلودگی هوا و به تبع آن نقض ابعاد مختلف حقوق بشر را احراز می کند؛ دوماً، عدم پایبندی ایالات متحده به تعهدات بین المللی حقوق بشری و زیست محیطی را مطرح و این دولت را مقید به رعایت این حقوق می داند؛ و سوماً، مسئولیت بین المللی ایالات متحده امریکا را اعلام می کند، حائز اهمیت است.

پس از وقایع انقلاب اسلامی و به دنبال آن، تسخیر سفارت آمریکا، دولت ایالات متحده تصمیم گرفت اقداماتی تنبیهی در زمینه های گوناگون علیه ایران اتخاذ کند. بارزترین جلوه تلاش های ایالات متحده در این زمینه، طرح قانون داماتو 25 ژانویه 1995 با هدف قطع کامل روابط تجاری با ایران، دستورهای اجرایی 12957 و 12959 در بخش انرژی ایران و منع تجارت و سرمایه گذاری و تصویب قانون داماتو ـ کندی 5 اوت 1996 بود که به موجب آن هر گونه سرمایه گذاری بیش از 40 میلیون دلار در سال برای توسعه بخش نفت و گاز در ایران و لیبی توسط هر شرکتی ممنوع شد. اما در تاریخ 16 ژانویه 2016، باراک اوباما رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده به «تغییر اساسی شرایط مربوط به برنامه هسته‌ای ایران» اذعان نمود و مجموعه‌ای از «تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای» و اقدامات محدودکننده را که در برجام پیش‌بینی شده بود، لغو کرد. در حالی که در تاریخ 13 اکتبر 2017، دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق ایالات متحده، تصمیم گرفت تناسب لغو تحریم ها بر اساس برجام را تایید نکند، زیرا به نظر وی، ایران به تعهدات هسته ای خود ذیل آن توافق پایبند نبوده است. بر این اساس نیز دونالد ترامپ در 8 مه سال 2018 با صدور یک یادداشت ریاست جمهوری پایان مشارکت ایالات متحده در برجام را اعلام و اعمال مجدد «تحریم های لغو و ساقط شده مرتبط با برجام» را دستور داد.

پس از آن، تحریم های گسترده و پیچیده ای علیه ایران وضع شد. در 6 اوت 2018، رئیس جمهور ایالات متحده دستور اجرایی 13846 مبنی بر اعمال مجدد برخی تحریم‌ها علیه ایران و اتباع ایرانی را صادر کرد. طبق آنچه دونالد ترامپ در این دستور اجرایی مورد اشاره قرار داده است، هدف از وضع مجدد تحریم‌هایی که ذیل برجام لغو شده بود، اعمال فشار مالی شدید بر جمهوری اسلامی و افزایش فشار به این دولت برای مقابله با تهدیداتی است که ایران متوجه ایالات‌متحده کرده ‌است. از این رو، بخش 1 این دستور اجرایی به ممنوعیت خرید یا دستیابی به اسکناس دلار و فلزات گران‌ بها توسط دولت ایران، اشخاص ایرانی مشخص در بخش‌های انرژی، کشتیرانی و کشتی‌سازی و بنادر می‌پردازد و وزیر خزانه‌داری را ملزم کرده است تا همه دارایی ها و منافع حاصل از دارایی های اشخاص تعیین شده را بلوکه نماید؛ بخش 2، به تحریم‌های مربوط به حساب کارگزاری پرداختی مرتبط با بخش اتومبیل، بخش پتروشیمی، تجارت محصولات پتروشیمی و محصولات نفتی می‌پردازد؛ بخش ‌های 3، 4 و 5 تحریم‌ها به ترتیب مربوط به بخش خودرو و تجارت نفت، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی ایران است؛ بخش 6، تحریم های مربوط به ریال ایران است؛ بخش 7 تحریم‌ها، مربوط به کالاهایی است که به موجب دور زدن تحریم ها برای مردم ایران در نظر گرفته شده است، انتقال کالاها یا فناوری‌هایی به ایران که احتمالاً برای ارتکاب نقض حقوق بشر و سانسور استفاده می‌شوند. (اینجا: پاراگراف 22) همچنین در 5 نوامبر 2018، دولت ایالات متحده تحریم هایی را که طبق برجام لغو یا کاهش داده بود، مجدداً تکمیل و با تدابیر بیشتری اعمال نمود. این تحریم‌ها بخش‌های انرژی، کشتی‌سازی، کشتی‌رانی و مالی ایران را هدف قرار داده و بیش از ۷۰۰ اشخاص، نهاد، هواپیما و کشتی را در فهرست قرار داده است.

 تحریم های ایالات متحده آمریکا باعث شده است که ابعاد مختلف حقوق بشر شهروندان ایرانی به صورت گسترده نقض شود. (کاظم غریب آبادی، تحریم های یکجانبه و حقوق بین الملل، 1397، ص 152) تحریم‌های مورد اشاره نسبت به حق حیات، حق سلامت و صنعت هوانوردی و یا حتی بر نیازهای بشردوستانه اعم از دارو، درمان و وسایل و تجهیزات پزشکی مردم ایران تأثیر داشته (بنگرید به دادخواست ایران در دیوان بین المللی دادگستری) و موجب افزایش بیماری و در نهایت مرگ و میر تعدادی از افراد می‌شود. (اینجا) محیط زیست به عنوان جایی که انسان در آن به زندگی پرداخته و از سایر حقوق بشری خود بهره مند می شود، بخش مهم دیگری است که تحت تأثیر تحریم های آمریکا قرار گرفته است. در حالی که اثر حفاظت از محیط زیست و برخورداری از محیط زیستی سالم و پایدار بر زندگی بشر به حدی است که نمی توان تنیده بودن حقوق بشر و حقوق محیط زیست به یکدیگر را نادیده انگاشت و نسبت به آن بی توجه بود. از طرفی کشور ایران مشکلات زیست محیطی دیرینه ای دارد که ناشی از عوامل مختلفی از جمله آلودگی هوا و آب، فرسایش خاک، کمبود آب، خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و سفره‌های زیرزمینی، بیابان زایی، جنگل‌زدایی، و نیز تخریب تنوع زیستی برخی است که جملگی از نشانه‌های آشکار تخریب محیط زیست ایران در دهه های اخیر است. (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به این مقاله) برخی مقامات ایران تحریم های اقتصادی را به دلیل پیامدهای زیست محیطی آنها مقصر می دانند و برخی مدعی هستند که تحریم ها صدمات «شدید» و «غیرقابل جبران» به محیط زیست ایران وارد کرده است.

شایان ذکر است تحریم ها علیه یک کشور می تواند علاوه بر اینکه با آسیب‌های جانبی عمده به شهروندان عادی و رفاه اقتصادی آنها همراه باشد (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به این مقاله) نیز مشکلات زیست محیطی موجود را تشدید کند. (Amanda Carucci, Environmental effects of economic sanctions: The Cuban experience, 2000, pp. 96-97) گزارشگران سازمان ملل در ابتدای بیانیه صادره در تاریخ 20 دسامبر 2022، اعلام نمودند: تحریم‌های ایالات متحده آمریکا ضمن اینکه به محیط زیست ایران آسیب‌ می زند، مانع از آن می‌شود که همه مردم ایران و نیز مهاجران و پناهندگان افغان به طور کامل از حقوق خود برای سلامتی و حیات برخوردار شوند و به عوامل منفی دیگری مانند آلودگی هوا کمک می کند. سپس تصریح کرده اند که کشور ایران مانند بسیاری از کشورها دارای مشکلات زیست محیطی است اما تحریم های ایالات متحده نه تنها مانع از رسیدگی موثر دولت ایران به آنها می شود بلکه به افزایش چالش های ایران در این خصوص نیز کمک می کند.

براساس مکاتبه ای که گزارشگران در تاریخ 27 سپتامبر 2022 با دولت ایالات متحده انجام دادند، ادعا کردند: «تحریم های ایالات متحده ضمن اینکه توانایی دولت ایران برای دستیابی به کالاها و خدمات خارجی که می تواند آسیب های زیست محیطی را بکاهد محدود کرده است، کمک های مالی بین المللی را از سوی آژانس های وام دهنده، بانک ها و سرمایه گذاران برای پروژه های بهبود محیط زیست مسدود می کنند. در حالی که این مسائل باعث شده است مقامات به جای پرداختن به مشکلات اجتماعی حاد مرتبط با تحریم ها مانند فقر بیشتر، به بهای هزینه برنامه های پایداری زیست محیطی و تلاش برای کاهش اتکای اقتصاد به صنعت انرژی سنتی تمرکز کنند، همچنین درصد بودجه دولتی ایران که به بهبود محیط زیست اختصاص می‌یابد در نتیجه تحریم‌ها کاهش یافته است.»

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر