تیم پناهجویان المپیک؛ تیم ورزشکاران بی سرزمین-دکتر وحید بذار

دکتر وحید بذّار – پژوهشگر حقوق بین الملل

۱۴۰۰/۰۷/۲۶

توماس باخ، رییس کمیته بین المللی المپیک در نشست هفتادم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اُکتبر ۲۰۱۵، از تشکیل تیمی با عنوان تیم پناهجویان المپیک خبر داد و اعلام کرد که قرار است این تیم برای نخستین بار در المپیک ریو در سال ۲۰۱۶ شرکت کند. این تیم در راستای اهداف اصلی مسابقات المپیک («ورزش برای همه» و «ساختن جهانی بهتر از طریق ورزش») تشکیل شد و پیام آور همبستگی، امید و صلح برای بیش از ۸۰ میلیون نفر در جهان است که مجبور به ترک خاک خود شده اند. تیم پناهجویان المپیک که در المپیک ریو متشکل از ۱۰ ورزشکار از چهار کشور جهان بود، در المپیک توکیو با ۲۹ ورزشکار از ۱۱ کشور جهان (افغانستان، کامرون، کنگو، اِریتره، عراق، سوریه، سودان، کنگو، ونزوئلا، ایران و سودان جنوبی) شرکت کرد. این ۲۹ ورزشکار در ۱۲ رشتۀ ورزشی با رقبای خود به رقابت پرداختند (بنگرید به اینجا). در المپیک توکیو در مقایسه با المپیک قبلی، تعداد ورزشکاران تیم پناهجویان المپیک حدوداً سه برابر افزایش یافت. با این که پذیرش درخواست تابعیت از سوی ورزشکاران المپیکی اغلب مورد قبول دولت درخواست شونده قرار می گیرد، برخی از این ورزشکاران موفق نمی شوند تا زمان آغاز مسابقات المپیک، فرآیند اخذ تابعیت جدید را به طور کامل طی کنند. همچنین، با توجه به شناخته شدن هر چه بیشتر تیم پناهجویان المپیک و تشدید روزافزون بحران پناهندگی در جهان پیش بینی می شود که تعداد ورزشکاران این تیم در هر المپیک نسبت به المپیک قبلی افزایش یابد. 
به طور کلی با تیم پناهجویان المپیک و ورزشکاران آن مشابه سایر ورزشکاران که از ۲۰۶ کمیته ملی المپیک به این مسابقات می آیند، رفتار می شود. بدین ترتیب که آن ها به مانند سایر ورزشکاران در روز افتتاحیه با لباس متحدالشکل رژه می روند و در دهکدۀ المپیک در کنار سایر ورزشکاران مستقر می شوند. آن ها دارای مربی، البسه و لوازم ورزشی و بیمه های ورزشی مورد نیاز خواهند بود که هزینۀ تمامی این موارد به علاوه هزینه های مربوط به آماده سازی قبل از المپیک، هزینه های سفر به دهکده المپیک و هزینه های مربوط به حمایت از آن ها پس از المپیک از سوی بنیاد پناهجویان کمیته ملی المپیک تأمین می گردد. البته، بخشی از هزینه های این تیم از طریق کمک های مالی دولت ها تأمین می شود. برای مثال، در فوریه ۲۰۲۱ دولت فرانسه مبلغ یک میلیون دلار را به بنیاد پناهجویان المپیک برای پیشبرد فعالیت ها و برنامه های تیم اهدا کرد. در خصوص بنیاد پناهجویان المپیک لازم به ذکر است که این بنیاد از سوی کمیته بین المللی المپیک به منظور اشتغال تمام وقت به امور پناهجویان در سال ۲۰۱۷ ایجاد شد. بنیاد که در آغاز صرفاً به منظور فراهم کردن بستری برای شرکت ورزشکاران بی سرزمین در المپیک ایجاد شد، بعدها اهداف بلندمدت ارزشمندی را برای خود تعریف نمود که ازجمله مهم ترین این اهداف این است که ترتیباتی اتخاذ گردد که تا سال ۲۰۲۴، یک میلیون جوان متأثر از آسیب های مربوط به پناهجویی بتوانند به ورزش ایمن دسترسی داشته باشند (بنگرید به اینجا).
با این حال، تیم پناهجویان المپیک و ورزشکاران آن برخی ویژگی های منحصربفرد نیز دارند. تیم پناهجویان المپیک و ورزشکاران آن با پرچم المپیک در مسابقات حضور می یابند. سرود تیم، سرود المپیک است که به هنگام مدال آوری ورزشکاران با احتزاز پرچم المپیک، در سالن ورزشی اجرا می شود (بنگرید به اینجا و اینجا). شناسایی ورزشکاران پناهجو برای عضویت در تیم پناهجویان المپیک یکی از سخت ترین کارهاست که عموماً با همکاری و مشارکت کمیتۀ ملی المپیک کشور محل سکونت این افراد انجام می شود. نحوۀ عضویت آن ها در تیم نیز بدین صورت است که کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد باید وضعیت پناهندگی این افراد را تأیید کند و حتی پس از عضویت در تیم نیز این پناهجویان باید با شرکت در مسابقات مرتبط بتوانند سهمیۀ شرکت در المپیک را کسب کنند (بنگرید به اینجا و اینجا). بنابراین، افرادی همچون خانم کریستینا تیمانوسکایا که پس از شرکت در مسابقات المپیک توکیو زیر پرچم بلاروس، با ادعای در معرض خطر بودن جانش از بازگشت به کشورش امتناع و درخواست پناهندگی کرد، نمی توانند در همان مسابقات المپیک به عضویت تیم پناهجویان المپیک درآیند (بنگرید به اینجا). چراکه پیش شرط عضویت در این تیم، احراز وضعیت پناهندگی پیش از شروع مسابقات است. 
تا قبل از تشکیل تیم پناهجویان المپیک، مسابقات المپیک و ساختار آن دولت محور بود و ورزشکاران زیر پرچم یک دولت و در قالب کمیتۀ ملی المپیک کشور خود با یکدیگر به رقابت می پرداختند. بر اساس بند ۳۰ منشور المپیک، کمیته بین المللی المپیک تنها دولت های به رسمیت شناخته شده از سوی جامعۀ بین المللی را در المپیک می پذیرد و با توجه به رویۀ این کمیته که در خصوص فلسطین قابل مشاهده است، بنظر می رسد که ملاک و معیار کمیته برای احراز این شناسایی، شناسایی از سوی سازمان ملل متحد باشد. بر خلاف آن چه در نگاه اول بنظر می رسد، ایجاد تیم پناهجویان المپیک این ساختار دولت محور را دگرگون نمی سازد، بلکه تشکیل این تیم نیز با رعایت این ساختار بوده است. بدین ترتیب که هنوز هم یک ورزشکار پناهجو یا یک ورزشکار بی تابعیت نمی تواند به صورت انفرادی در مسابقات المپیک شرکت کند و این افراد صرفاً می توانند پس از طی کردن فرآیندهای لازم برای عضویت در تیم پناهجویان المپیک، ذیل پرچم این تیم در مسابقات شرکت کند. بعلاوه، همان طور که رییس کمیته المپیک در کنفرانس مطبوعاتی سوم ژوئن ۲۰۱۶ اعلام می کند، هدف واقعی ایجاد تیم پناهجویان المپیک این است که پناهجویان را تشویق و ترغیب کند که در نهایت در یک کمیتۀ ملی المپیک جذب شوند. او خانم راحله آسمانی تکواندوکار ایرانی را به عنوان مثالی در این رابطه ذکر می کند که در نهایت توانست در سال ۲۰۱۶ در قالب کمیتۀ ملی المپیک نروژ در مسابقات المپیک ریو شرکت کند (بنگرید به اینجا). با این حال، همواره این اتفاق نمی افتد و برخی پناهجویان به سختی می توانند تابعیت سایر دولت ها را کسب کنند و در قالب کمیتۀ ملی المپیک آن ها در مسابقات المپیک شرکت کنند. شاهد مثال آن نیز این واقعیت است که شش نفر از ۱۰ ورزشکار تیم پناهجویان المپیک ریو در تیم پناهجویان المپیک توکیو نیز حضور داشتند. از آن جایی که پذیرش پناهجویان در کمیتۀ ملی المپیک دولت درخواست شونده می‌تواند احتمال ارتقاء جایگاه این دولت را در رده بندی المپیک افزایش دهد، درخواست این پناهجوبان در خصوص اعطاء تابعیت معمولاً مورد پذیرش دولت درخواست شونده قرار می گیرد. اما، دلایلی ازجمله وجود ورزشکاران مدال آور در کشور درخواست شونده در رشتۀ ورزشی که پناهجو به آن اشتغال دارد یا نداشتن شانس کسب مدال از سوی پناهجو با توجه به توانایی پایین او در رشتۀ ورزشی موردنظر می تواند باعث کم میلی دولت مزبور در پذیرش درخواست تابعیت از سوی این پناهجویان شود. بنابراین، آن چه در عمل اتفاق می افتد، برخلاف رویکرد کمیته بین المللی المپیک نسبت به تیم پناهجویان المپیک است. کمیته این تیم را یک راه حل موقتی برای حضور ورزشکاران بی سرزمین در مسابقات المپیک قلمداد می کند و همواره امیدوار است که این ورزشکاران بعدها بتوانند در قالب کمیته های ملی المپیک جذب شوند. درواقع، شاید تنها برای برخی از این ورزشکاران چنین اتفاق میمونی رخ دهد. اما، بنظر می رسد همان طور که در المپیک توکیو مشاهده شد، تعداد نفرات این تیم به مرور زمان افزایش یابد و در آینده یک تیم تمام عیار از پناهجویان در تمام رشته های ورزشی المپیک شرکت کند. حتی این احتمال نیز دور از ذهن نیست که تیم پناهجویان المپیک علاوه بر ورزش های انفرادی، در رشته های ورزشی گروهی نیز نمایندگانی در دوره های آتی المپیک داشته باشد. 
در کندوکاو در خصوص مبانی و دلایل تشکیل تیم پناهجویان المپیک، فارغ از مبانی انسان دوستانه، باید گفت که ایجاد این تیم بیش از هر چیز دیگر معلول مشارکت ها و همکاری های نزدیک کمیته بین المللی المپیک و سازمان ملل متحد و آژانس های تخصصی آن است. کمیته که با قطعنامۀ ۶۴/۳مجمع عمومی ملل متحد در سال ۲۰۰۹ وضعیت ناظر را در مجمع بدست آورده است، در حال حاضر در قالب پروژه های متعددی با سازمان ملل و برخی آژانس های تخصصی آن ازجمله یونسکو، یونیسف، ادارۀ ملل متحد در خصوص ورزش برای توسعه و صلح و کمیساریای عالی پناهندگان همکاری می کند. درواقع، تمایل کمیته به ایجاد و گسترش ارتباط با سازمان ملل و آژانس های تخصصی آن عمدتاً بدین سبب است که کمیته تلاش می کند تا از این طریق به فعالیت ها و اهداف خود مشروعیت بین المللی ببخشد (بنگرید به اینجا).
ورزشکاران تیم پناهجویان المپیک که در المپیک ریو و المپیک توکیو شرکت کردند، موفق به کسب هیچ مدالی نشدند و رقابت آن ها با ورزشکاران هموطن خود که در موارد انگشت شماری اتفاق افتاده است همواره همراه با اشک و بغض و حسرت برای این ورزشکاران و تماشاگران بوده است. اما، ایجاد این تیم فرصتی برای ورزشکاران پناهجو ایجاد کرده تا ذره ای از غرور و عزت نفس خود را با شرکت در بالاترین سطح مسابقات مربوط به رشتۀ ورزشی که مدت زمان زیادی از عمر خود را صرف آن کرده اند، بازیابند. همچنین، حضور آن ها در معتبرترین مسابقات ورزشی برای افرادی که در شرایط مشابه آن ها هستند بسیار الهام بخش خواهد بود و آن ها را تشویق می کند که توانایی ها و استعدادهای خود را پرورش دهند و شکوفا کنند (بنگرید به اینجا). با این حال، متأسفانه باید گفت که علی رغم ایجاد تیم پناهجویان المپیک، مصائب عدیدۀ ورزشکاران پناهجو برای شرکت در سایر مسابقات کماکان باقی است و در حال حاضر با توجه به خلاقیتی که کمیته بین المللی المپیک و رییس آن در ایجاد تیم پناهجویان المپیک به خرج داده اند، پناهجویان تنها می توانند در مسابقات المپیک شرکت کنند. از این رو، این ورزشکاران به واسطۀ غیبت در سایر مسابقات متحمل خسارت هایی می شوند که می تواند عمر ورزشی آن ها را به نحو مخربی تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، این امید وجود دارد که با پیگیری نهادهای حقوق بشری ازجمله نهادهای مرتبط با امور پناهندگان، ابتکار کمیتۀ بین المللی المپیک در تشکیل تیم پناهجویان المپیک در سایر مسابقات نیز مورد توجه قرار گیرد.