حق آموزش توانخواهان در دوران همه گیری کووید-19 -حبیبه فرج زاده

 
حبیبه فرج زاده - دانش آموخته حقوق بشر دانشگاه مفید

از آنجا که آموزش و پرورش نقش بسیار مهمی در توانمند شدن، اشتغال و کشف استعداد و توانایی های افراد دارای معلولیت دارد، حق بر آموزش «Right to education» این افراد بخصوص در سنین کودکی از اهمیت بسیاری برخوردار است. این حق از جمله حقهایی است که کمتر به اهمیت بنیادین آن توجه شده است و به یک معنا این حق می­تواند پیش­زمینه و مبنایی برای تحقق سایر حقوق باشد.

در تعدادی از اسناد بین المللی از جمله اعلامیه جهانی آموزش برای همه که در پایان کنفرانس جهانی آموزش برای همه در سال ۱۹۹۰ تدوین شد بر اهمیت برابری و دسترسی برابر به آموزش پایه برای همه، با توجه خاص به افراد توان خواه، تأکید شده است. ماده ۲۴ «کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت» مصوب ۲۰۰۶ نیز تصریح کرده است که کشورهای عضو باید دسترسی کودکان معلول به آموزش ابتدایی فراگیر، با کیفیت و رایگان ابتدایی و متوسطه را بطور برابر با دیگران تضمین کنند. کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد (۱۹۸۹) حق تحصیل را تثبیت کرده (مواد ۲۸ و ۲۹) و به طور خاص به آموزش کودکان معلول پرداخته است (ماده ۲۳).

 با وجود این، افراد دارای معلولیت معمولاً کمتر از سایرین تحصیلات خود را کامل می کنند و یا حتی به طور کلی از آموزش محروم می شوند. ۸۰ درصد این افراد در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند که دسترسی به آموزش برای آنها یک چالش مداوم است.  اکنون که با همه گیری بیماری کووید-۱۹ در سراسر جهان، مدارس در ۱۸۰ کشور تعطیل شده و تخمین زده می شود که یک و نیم میلیارد کودک از رفتن به مدرسه باز بمانند و به مراتب پیامدهای این بیماری برای افراد در گروه های اقتصادی-اجتماعی پایین شدیدتر خواهد بود، کودکان معلول با خطر بیشتری برای عقب ماندن از آموزش مواجه هستند. برای کاهش تأثیر اختلال پیش آمده در آموزش و پرورش حضوری، بسیاری از کشورها روشهای یادگیری از راه دور را در پیش گرفته اند که در این میان، دانش آموزان توانخواه به دلیل نداشتن تجهیزات مورد نیاز، دسترسی محدود به اینترنت و نداشتن پشتیبانی لازم برای امکان پیگیری برنامه های آنلاین مدارس با موانع زیادی روبرو هستند. کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد، خانم میشل باچله نیز در اظهارات خود بیان کرد که در دوران همه گیری بیماری، افراد دارای معلولیت نه تنها با خطر بیشتری روبرو میشوند، بلکه بطور مناسبی تحت پوشش اقدامات انجام شده قرار نمی گیرند و دولتها باید در پاسخگویی به مسائل ناشی از بیماری کووید-۱۹، اقدامات ویژه و فوری برای افراد دارای معلولیت اتخاذ کنند.

برخی از مهمترین موانع و مشکلات پیش روی معلولان در برخورداری از حق بر آموزش در دوران همه گیری کرونا عبارت اند از: ۱- ارائه محتوای آموزشی از راه دور. آموزش در این بحران به رایانه، تبلت و درگاههای آنلاین، دروس مجازی و رادیو و تلویزیون متکی است. اگرچه این گزینه در کشورهای پیشرفته گزینه ای عملی است اما برای مناطق فقیرتر و خانواده ها و اقشار کم درآمد در دسترس نیست. ۲- ابزاری که دروس از طریق آنها ارائه می شود از امکانات و فن آوریهای لازم برای دسترسی و استفاده معلولانی نظیر نابینایان و ناشنوایان برخوردار نیستند و یا اگر امکاناتی برای دسترسی آنها فراهم شده، به راحتی در دسترس فراگیران در کشورهای با درآمد کم و متوسط قرار ندارد و این موضوع بسیاری از این افراد را از برنامه های تحصیلی خارج می کند. ۳- حدود ۴۳ درصد از فراگیران در سطح جهان به اینترنت خانگی دسترسی ندارند و این امر در مورد دسترسی خانوارهای دارای معلولیت و کم برخوردار پیچیدگی بیشتری دارد. ۴-عدم برخورداری از پشتیبانی و مراقبت های اضافی که فراگیران معلول در دوران قرنطینه و تعطیلی مدارس بدان نیاز دارند؛ از قبیل فیزیوتراپی، خدمات مراقبتی لازم و پشتیبانی آموزش مقدماتی و فناوریهای کمکی که اغلب در مدرسه به این افراد ارائه می شود و در خانه در دسترس آنها نیست.

انجمن معلولان اتحادیه اروپا در قطعنامه «بیماری کووید-۱۹ و حقوق معلولان» برای کاهش موانع پیش روی این افراد به کشورها توصیه هایی نموده است که اقدامات آموزشی و تربیتی برای همه دانش آموزان دارای معلولیت در دسترس و فراگیر باشد و بدین منظور ضروری است دولتها اطمینان حاصل کنند که اقدامات لازم توسط مدارس و دانشگاهها برای فراگیران معلول قابل دسترسی و شامل همه آنها است. همچنین از دولت ها خواسته است با تخصیص منابع کافی و همچنین آموزش جایگزین و در دسترس، بر اساس نیازهای فردی فراگیران، آموزش فراگیر و با کیفیت در طول این بحران را تأمین نمایند و توجه داشته باشند که همه دانش آموزان (از جمله دانشجویان خانواده های کم درآمد) به صورت برابر با تجهیزات دیجیتال (تبلت، نوت بوک و لپ تاپ) به آموزش از راه دور دسترسی دارند و برای اطمینان بیشتر، شبکه های پشتیبانی ایجاد کنند و اقدامات ویژه ای را در مرحله گذار از بیماری کووید-۱۹، برای تشویق دانش آموزان دارای معلولیت برای بازگشت به مدرسه و جلوگیری از ترک تحصیل دائمی پس از پایان بحران در نظر گیرند.

این قطعنامه همچنین از کشورها میخواهد از اینکه امکانات لازم برای یادگیری از راه دور حتی بعد از بازگشایی موسسات آموزشی نیز به عنوان یک گزینه برای فراگیران معلول فراهم است اطمینان حاصل کنند. برخی از این فراگیران ممکن است از این پس مجبور به انزوا باشند، بنابراین باید دسترسی مستمر آنها به آموزش از راه دور تضمین شود. با این حال، تحت هیچ شرایطی افراد معلول به استفاده از شیوه یادگیری از راه دور به عنوان جایگزین جریان حضوری آموزشی مجبور نمی شوند. در صورت نیاز به ادامه انزوای آنها، ابزار و پشتیبانی لازم برای ادامه آموزش از راه دور تأمین شود.

سازمان های بین المللی از جمله یونیسف نیز به برخی از این چالش ها پرداخته و با همکاری وزارتخانه های آموزش و پرورش، پشتیبانی خود را از آموزش و پرورش و همچنین سیستم عامل های دیجیتال و مشارکت های رسانه ای برای ایجاد آموزش از راه دور برای همه زبانها و سنین در حداقل ۱۶ کشور بسیج کرده اند و ابزارهایی را به کودکان دارای معلولیت، اقلیتهای قومی و زبانی و مهاجرین ارائه می دهند که شامل زبان اشاره و زیرنویس های چند زبانه در دروس از راه دور است.

بانک جهانی راهکارهایی را برای مقابله با نابرابری در آموزش و پرورش در حین و بعد از دوران همه گیری کرونا بیان کرده است. طرح آموزش فراگیر (IEI) نیز در راستای اجرای ده پیمان بانک جهانی در پیشبرد توسعه فراگیر برای معلولیت، با هدف برطرف کردن نیازهای آموزشی کودکان معلول همکاری کرده است. در حالیکه دولتها به سرعت روشهای جایگزین یادگیری از راه دور را به کار می گیرند و به دنبال توسعه آن هستند، بانک جهانی مشتاق است از این فرصت استفاده کند تا یادگیری را برای کودکان معلول در حال حاضر و آینده فراگیرتر کند.

بنابراین به طور کلی گامهایی که دولت ها می توانند با همکاری مؤسسات و سازمانهای مرتبط به ویژه در دوران همه گیری بیماری کووید-۱۹ برای کاهش موانع پیش روی آموزش توانخواهان بردارند، عبارتند از: تخصیص منابع کافی و هدف قرار دادن منابع به سمت خدمات بهداشتی، اجتماعی و آموزشی فراگیر؛ ارائه راهنمایی و راهکارهای روشن به آموزش و پرورش و مسئولان مدرسه در زمینه ارائه تعهدات و تنوع منابع موجود هنگام ارائه آموزش در خارج از مدارس؛ اطمینان از دسترسی به اینترنت برای یادگیری از راه دور و اطمینان از در دسترس بودن نرم افزارهای لازم برای افراد معلول، تهیه وسایل کمکی و امکانات مناسب؛ راهنمایی، آموزش و پشتیبانی از معلمان در زمینه آموزش فراگیر از طریق یادگیری از راه دور؛ ایجاد هماهنگی با والدین و مراقبان برای آموزش اولیه کودکان معلول؛ راهنمایی و پشتیبانی از راه دور والدین و مراقبان برای کمک به تنظیم تجهیزات و حمایت از برنامه آموزش کودکان معلول آنها؛ تهیه مطالب قابل دسترسی و سازگار برای پشتیبانی یادگیری از راه دور، برای دانش آموزان دارای معلولیت؛ و تهیه مطالب دیداری و شنیداری آموزشی قابل انتشار از طریق رسانه های مختلف (به عنوان مثال برنامه های آموزشی تلویزیونی، رادیویی وغیره )(اینجا).

در ضرورت ارتقای دسترسی کودکان توان­خواه در برخورداری از آموزش و دسترسی ایشان به محیط آموزشی تردیدی نیست چراکه محرومیت از تحصیل در این افراد منجر به محرومیت­های اجتماعی، فقر بیشتر و عدم مشارکت آنها در بازار کار می­شود و این امر دست­یابی به اهداف توسعه­ پایدار را با دشواری رو­به­رو می­کند. بنابراین برای دست­یابی به این اهداف و هم سو با کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت، تلاش­ها­ و اقدامات بیشتری از سوی دولت ها لازم است.

در واقع بحران جهانی کووید-۱۹ می تواند فرصتی منحصر به فرد برای تجدیدنظر در مورد نیاز به آموزش در دسترس و فراگیر برای کودکان و افراد توان خواه فراهم کند.