حق بر آموزش کودکان در مخاصمات مسلحانه در پرتو قطعنامه ۲۶۰۱ شورای امنیت سازمان ملل-پارمیدا اسدی

پارمیدا اسدی - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

۱۴۰۰/۰۸/۲۹​

حق کودکان بر آموزش کلید توسعه فردی و آینده درخشان جامعه بین المللی است و نقش اساسی آن در ایجاد جوامع آگاه، محرک اصلی توسعه پایدار است. با این حال، در سراسر جهان، طرف‌ های متخاصم یکی از اساسی ‌ترین قواعد مخاصمات مسلحانه را نادیده می‌گیرند: حمایت از حقوق کودکان. ماهیت طولانی مخاصمات امروزی آینده تمام نسل ‌های کودکان را تحت تأثیر قرار داده است. بدون دسترسی به آموزش، نسلی از کودکان که در شرایط جنگ زندگی می‌کنند، بدون مهارت ‌هایی که برای کمک به دولت و اقتصادشان نیاز دارند، بزرگ شده و این امر وضعیت ناامیدکننده ‌ای برای میلیون ‌ها کودک و خانواده‌ هایشان ایجاد می‌کند. حق کودکان بر تحصیل نمی تواند در مناطق درگیری بدون حمایت از آموزش مورد صیانت قرار گیرد و از این روی شورای امنیت سازمان ملل متحد از سال ۱۹۹۹ با صدور چندین قطعنامه به وضعیت کودکان در مخاصمات مسلحانه پرداخته و بر اهمیت حمایت ویژه از کودکان در مخاصمات مسلحانه جهت حفظ صلح و امنیت بین المللی تاکید نموده است. طی ۲۵ سال اخیر که شورای امنیت حمایت از کودکان در مخاصمات مسلحانه را در دستور کار خود قرار داده است، درگیری های پیچیده و طولانی در سراسر جهان منجر به نقض تعداد فزاینده ای از حقوق کودکان شده است. با تشدید حملات ویرانگر به مدارس و غیرنظامیان مرتبط در سراسر جهان، موضوع آموزش در شرایط جنگی در شورای امنیت و سازمان ملل به طور گسترده ‌تری در سال‌ های اخیر اهمیت پیدا کرده است.

بر اساس داده های سازمان ملل، وقوع حملات به مدارس و زیرساخت های آن در سراسر جهان افزایش متاثر کننده ای داشته است؛ به گونه ای که بیش از ۱۱۰۰۰ حمله بین سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ نزدیک به ۲۲۰۰۰ دانش آموز و معلم را در ۹۳ کشور تحت تاثیر قرار داده و بیش از ۷۵ میلیون کودک در سرتاسر جهان شاهد مختل شدن تحصیلشان به دلیل وضعیت مخاصمات بوده اند. علاوه بر معضلات موجود، وقوع پاندمی کووید-۱۹ مشکلات کودکان را تشدید کرده است که ممانعت از دسترسی کودکان به آموزش، بهداشت و خدمات اجتماعی و تحدید فعالیت ‌های حمایت از کودکان از بارز ترین آن هاست.  بنا بر گزارش دفتر نماینده ویژه دبیرکل در امور کودکان و مخاصمات مسلحانه، تأثیرات اجتماعی-اقتصادی این بیماری همه گیر، کودکان را در معرض نقض شدید حقوق، به ویژه سربازگیری، آدم ربایی و خشونت جنسی قرار داده و علاوه بر آن، حملات به مدارس و بیمارستان ها و استفاده نظامی از آنها، وضعیت اسفبار کودکان را تشدید نموده است. علاوه بر جرایم یاد شده، به گفته نماینده استونی در شورای امنیت، رقم سیاه جرایم در شرایط پاندمی قابل تخمین نیست اما در طول پاندمی کووید-۱۹ آمار نقض های شدید صورت گرفته علیه کودکان به طرز نگران کننده ای بالا بوده است.

خانم هنریتا فور، مدیر اجرایی صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، در اجلاس بیست و پنجمین سالگرد ورود موضوع کودکان و مخاصمات مسلحانه در دستور کار شورای امنیت اعلام نمود که چالش ‌های زندگی روزمره در دوران کووید-۱۹ برای کودکانی که در ۲۱ وضعیت مخاصمه ذکر شده در گزارش دبیرکل زندگی می‌کنند، جدی تر شده است؛ که می توان از جمله این چالش ها به تعطیلی مدارس و افزایش خطر خشونت نسبت به کودکان و سوء استفاده از آن ها در قرنطینه، اثرات مخرب جدایی از دوستان بر سلامت روان آن ها و مکانیسم های مقابله ای منفی، مانند ازدواج کودکان و اجبار کودکان به کار اشاره نمود. جامعه جهانی امیدوار بود طرف ‌های درگیر مخاصمات مسلحانه توجه خود را از مبارزه با یکدیگر به سمت مبارزه با ویروس کووید-۱۹  معطوف کنند، ولیکن درخواست دبیرکل برای آتش ‌بس جهانی مورد توجه دولت ها قرار نگرفت و کودکان گرفتار مخاصمات، هزینه زیادی پرداخت کردند. بنا بر  تخمین سازمان ملل  در طول پنج سال گذشته به طور متوسط حداقل ۷۰ کودک در روز با نقض شدید حقوق مواجه شده و هزاران کودک کشته، معلول، به سربازی گرفته شده ویا قربانی آزار جنسی و استثمار قرار گرفته اند.

سازمان ملل  متحد، در سال ۲۰۲۰ ضمن نام گذاری ۹ سپتامبر به عنوان روز جهانی حفاظت از آموزش در برابر حمله، پیام روشنی در رابطه با اهمیت حمایت از مدارس به عنوان مکانی امن برای دانش آموزان و مربیان و لزوم حفظ آموزش در آن ها ارسال نمود و در سال ۲۰۲۱، با تصویب قطعنامه ۲۶۰۱ گام جدیدی در راستای حمایت از حق کودکان بر آموزش، خصوصا در شرایط مخاصمات مسلحانه، برداشت. با وجود این که شورای امنیت در بیانیه ها و قطعنامه های پیشین خود ضمن تاکید بر اهمیت تداوم و حمایت از حق بر آموزش در شرایط مخاصمه، به محکومیت حمله به مدارس پرداخته بود، قطعنامه مزبور اولین قطعنامه شورا است که به صراحت بر پیوند میان آموزش و صلح و امنیت بین المللی تمرکز کرده است.

قطعنامه ‌های پیشین شورا در مورد کودکان و مخاصمات مسلحانه، به تهدیدهای علیه آموزش و پرورش پرداخته بودند، به عنوان مثال، در قطعنامه ۱۹۹۸ مصوب سال ۲۰۱۱، شورای امنیت حمله به مدارس را به عنوان نوعی نقض فاحش حقوق کودکان تلقی نمود که می ‌تواند موجب قرار گرفتن دولت متخلف در لیست ضمیمه‌ گزارش سالانه دبیرکل در رابطه با کودکان و مخاصمات مسلحانه گردد. گزارش سالانه دبیرکل به شورای امنیت و مجمع عمومی مطابق قطعنامه ۱۶۱۲ سال ۲۰۰۵،  شامل اطلاعاتی در مورد تأثیر مخاصمات مسلحانه بر کودکان  بوده که به طرف های مخاصمه منتسب شده و ضمیمه آن فهرستی از دولت هایی است که در نقض حقوق کودکان از جمله به کارگیری کودکان، کشتن و معلول کردن آن ها، تجاوز جنسی و سایر اشکال خشونت جنسی، حمله به مدارس، بیمارستان ها و افراد تحت حمایت در ارتباط با آن ها، ربودن کودکان و سایر تخلفات فاحش نقش داشته اند. به عنوان مثال، در گزارش سال ۲۰۲۱ دبیرکل به شورای امنیت در خصوص حمایت از حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه، تعداد ۳۰۶۱ تخلف شدید علیه ۲۸۶۳ کودک (۲۰۲۰ پسر، ۸۴۰ دختر، ۳ کودک با جنسیت نامعلوم) در افغانستان تأیید شده و اعمال متخلفانه با استناد به آمار دقیق تفکیک شده است؛ این آمار در خصوص دولت هایی که هر ساله حقوق کودکان را در مخاصمات نقض می کنند در گزارش های سالانه به همین ترتیب قرار دارد و سازمان ملل با هدف ارتقای مسئولیت ‌پذیری و حمایت از حقوق کودکان در فرآیندهای صلح ضمن بررسی الگوی تخلفات صورت گرفته، با دولت ها تعامل کرده تا تغییرات لازم در کنش آن ها ایجاد شود.

 نماینده نروژ در شورای امنیت که به همراه نماینده نیجر ابتکار طرح پیش نویس قطعنامه 2601 را بر عهده داشتند، اظهار داشت که این قطعنامه به شورای امنیت امکان می دهد تا صدای خود را علیه مشکلات عدیده آموزش در مخاصمات به گوش جهانیان رسانده و بیانگر اهمیت بیش از پیش آن با توجه به شرایط ایجاد شده در پاندمی کووید-۱۹ باشد. بر همین اساس، قطعنامه ۲۶۰۱ مصوب ۲۰۲۱ رویکرد جامع ‌تری نسبت به اسناد پیشین از این دست، اتخاذ می کند که چالش‌ های دیگری را برای تحقق حق کودکان بر آموزش، غیر از حملات فیزیکی به آن ها، به رسمیت می‌شناسد. چالش های مورد بحث در قطعنامه مورد نظر، شامل عدم دسترسی به مدارس (برخاسته از ناامنی در داخل و اطراف محیط آن ها (به دلیل قرار گرفتن در معرض تهدیدهایی مانند آدم ربایی و خشونت جنسی و آواره شدن کودکان است. قطعنامه، خواستار پاسخی سیستماتیک به چالش های موجود شده است؛ از جمله از طریق جلوگیری از وقوع حملات و تهدید به حمله، تسهیل ادامه تحصیل در زمانی که کودکان  دسترسی به مدارس ندارند و رسیدگی به نیازهای بلندمدت کودکانی که تحت تأثیر مخاصمات مسلحانه قرار گرفته‌اند.

علاوه بر موارد یاد شده، اثرات  مخرب کنونی و آتی پاندمی کووید-۱۹ بر دسترسی به حق آموزش در قطعنامه برجسته شده است. قطعنامه به تاثیر پاندمی و دسترسی ناعادلانه به واکسن‌ بر تشدید نابرابری ‌های موجود در دسترسی به آموزش و استمرار آموزش در مخاصمات مسلحانه پرداخته و در این راستا، بر لزوم رسیدگی به ارائه منصفانه واکسن ‌های با کیفیت، موثر، امن و قابل دسترسی کووید-۱۹ و فناوری‌ های بهداشتی مربوط به منظور تسهیل دسترسی به آموزش در مخاصمات مسلحانه تاکید می‌کند.

چندین عنصر در قطعنامه ۲۶۰۱ شورای امنیت حائز اهمیت است که در قطعنامه های پیش از آن مورد اشاره قرار نگرفته بودند. در این قطعنامه، شورا کشورهای عضو را مورد خطاب قرار می دهد تا دسترسی به آموزش را برای کودکان دارای معلولیت، که تحت تأثیر مخاصمات مسلحانه قرار گرفته‌، کودکان پناهنده و آواره تسهیل کنند. علاوه بر این، قطعنامه بر اثرات مضر شرایط اضطراری بشردوستانه و جابجایی های ناشی از مخاصمات که بر سلامت و رفاه روانی کودکان تاثیرات مخربی دارد، تأکید می کند و در همین راستا، از دولت های عضو خواستار ارائه خدمات روانی-اجتماعی و کمک های بشردوستانه می شود. شورا با تصویب قطعنامه ۲۶۰۱ به اتفاق آرا از کشورهای عضو خواستار تحکیم چارچوب های حقوق داخلی به منظور حصول اطمینان از احترام به تعهدات حقوقی بین المللی شده که شامل تدابیر جامع با هدف جلوگیری از وقوع حمله و تضمین حفاظت از مدارس، کودکان، معلمان و سایر غیرنظامیان مرتبط در طول وقوع مخاصمات مسلحانه و در مراحل پس از جنگ است.

نمایندگان دولت ها در شورای امنیت اذعان نمودند که کودکان در مناطقی مانند سوریه، یمن و افغانستان در حالی بزرگ می شوند که چیزی جز جنگ نمی ‌دانند و نمی بینند و دختران، به خصوص، به طور نامتناسبی آسیب دیده اند  و از این روی بر اهمیت آموزش، مسئولیت‌ پذیری و حمایت تاکید نمودند. تعدادی از اعضا ضمن پرداختن به اهمیت توجه به این موضوع در دستور کار شورا، خواستار گنجاندن مستمر مقررات حمایت از کودکان در دستور عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد و مأموریت های سیاسی ویژه و افزایش حمایت های سیاسی و مالی در راستای مکانیسم نظارت و گزارشگری سازمان ملل در خصوص کودکان در مخاصمات مسلحانه شدند و علاوه بر آن، اثراتی که اقدامات قهری یکجانبه بر کودکان می گذارد، به ویژه با توجه به چالش های مرتبط با کووید-۱۹ را محکوم کردند و اظهار داشتند که چنین تحریم هایی با وجود معافیت های بشردوستانه از رسیدن منابع حیاتی به نیازمندان جلوگیری می کند. قطعنامه ۲۶۰۱ بر نقش ارزشمند آموزش برای افراد و جامعه، خصوصا به عنوان فضایی امن و نجات بخش، تأکید نموده و ارائه، حفاظت و تسهیل ادامه آموزش در مخاصمات مسلحانه را اولویت اصلی جامعه بین المللی تلقی نموده است. شورای امنیت، از رهگذر تصویب قطعنامه ۲۶۰۱ به اتفاق آرا، گامی منحصر به فرد و پر اهمیت در شناسایی نقش اساسی آموزش به عنوان چشم اندازی به منظور دستیابی به صلح و امنیت بین المللی، برداشته است.  با این وجود، امکان سنجش میزان تاثیرات مثبت این قطعنامه بر کنش دولت ها در عرصه عمل هنوز ممکن نیست.