فائزه محمدی - دانشجوی دکتری حقوق بین الملل عمومی دانشگاه تهران
۱۴۰۳/۱۱/۰۲
رای Glukhin v. Russia از سوی دیوان حقوق بشر اروپا (ECHR) در سال ۲۰۲۳ در رابطه با استفاده از فناوری شناسایی چهره در مقابل اعتراضات زیرزمینی مسکو صادر شده است. این رای به بررسی حقوق فردی در زمینه حریم خصوصی و آزادی های جمعی در برابر استفاده های حکومتی از تکنولوژی های پیشرفته می پردازد. با پیشرفت فناوری های نظارتی (مانند شناسایی چهره و پایش داده های آنلاین) چالش هایی در زمینه حریم خصوصی به وجود آمده که ممکن است با اصول مذکور در مواد ۸ و ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر مغایرت داشته باشد. در پی استفاده از هوش مصنوعی در فرآیندهای قضائی یا پلیسی، مسائل مربوط به شفافیت، تبیین الگوریتم ها و امکان اعتراض به تصمیم گیری های اتوماتیک مطرح است. این پرونده به چالش های بزرگ و پیچیده ای در استفاده از فناوری های نوین و حقوق بشر پرداخته است. در حالی که مقامات دولت ها استدلال میکنند که استفاده از فناوری شناسایی صورت می تواند به امنیت عمومی و مقابله با تهدیدات کمک کند، اما این مسئله از دیدگاه حقوق بشر دامن زننده به نگرانی هایی شده است.
خلاصه و جزئیات پرونده
در این پرونده، آقای گلوکین که یک معترض در متروی مسکو بود، به دلیل اعتراضات ضد دولتی مورد شناسایی و پیگرد قانونی قرار گرفت. مقامات روسی از فناوری شناسایی صورت برای شناسایی معترضان در مترو استفاده کردند. این سیستم توانست تصویر صورت افراد را شبیه سازی کند و هویت آنها را مشخص سازد. گلوکین استدلال می کند که استفاده از چنین فناوری های نظارتی، حق او را برای حریم خصوصی و آزادی بیان نقض کرده است.
دیوان حقوق بشر اروپا در این پرونده به بررسی موارد نقض احتمالی حقوق فردی پرداخته و نتیجه گیری کرد که استفاده از فناوری شناسایی چهره در این مورد نقض مواد ۸ و ۱۰ ECHR (حق بر احترام به حریم خصوصی و حق آزادی بیان) بوده است. دیوان اعلام کرد که این نوع نظارت و شناسایی به صورت فراگیر می تواند اثرات منفی بر آزادی های فردی و حقوق اجتماعی داشته باشد.
ماده ۱۰ در تصمیم دادگاه: دادگاه اعلام کرد که آقای گلوکین تلاش کرده بود نظر خود را درباره یک موضوع عمومی به طور مسالمت آمیز بیان کند، اما مقامات بدون بررسی کافی و بدون تهدید بودن اعتراض او، او را بازداشت و محکوم کردند. این اقدامات نقض حق آزادی بیان او تحت ماده ۱۰ کنوانسیون حقوق بشر اروپایی بود.
ماده ۸ در تصمیم دادگاه: دادگاه اعلام کرد که استفاده از فناوری تشخیص چهره برای شناسایی، ردیابی و بازداشت آقای گلوکین در جریان یک اعتراض مسالمت آمیز، نقض ماده ۸ کنوانسیون حقوق بشر اروپایی بود. با وجود اینکه این اقدامات پایه قانونی در حقوق داخلی روسیه داشت (قانون تخلفات اداری، قانون پلیس، و فرمان شماره ۴۱۰)، عدم وجود قوانین دقیق درباره دامنه و نحوه اجرای فناوری تشخیص چهره و نبود ضمانت های کافی برای جلوگیری از سوءاستفاده، باعث شد این اقدامات نامتناسب و غیرضروری تلقی شوند. دادگاه همچنین تأکید کرد که این مداخله با نیاز اجتماعی مبرم مطابقت نداشت و «ضروری در یک جامعه دموکراتیک» نبود، زیرا اعتراض آقای گلوخین هیچ خطری برای امنیت عمومی ایجاد نکرده و صرفاً به دلیل یک تخلف جزئی منجر به بازداشت او شده بود. در نهایت، دادگاه اعلام کرد که روسیه باید 9800 یورو در رابطه با خسارت غیر مادی ( معنوی) و 6400 یورو بابت هزینه ها به متقاضی پرداخت کند.
ارتباط با قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا (EUAIA)
فناوری شناسایی صورت که در این پرونده به کار رفته، یکی از تکنولوژی های مبتنی بر هوش مصنوعی است که به سرعت در حال گسترش در بسیاری از کشورهاست. این تکنولوژی به طور کلی از الگوریتم های یادگیری ماشین و شبکه های عصبی عمیق (deep neural network) برای شناسایی و تحلیل ویژگی های صورت استفاده می کند. از یک طرف، این فناوری می تواند مزایای زیادی مانند ارتقاء امنیت و پیشگیری از جرایم را به همراه داشته باشد، اما از طرف دیگر، به دلیل دقت پایین در شناسایی افراد (به خصوص در محیط های عمومی و با کیفیت پایین تصاویر) و همچنین خطرات استفاده سوء از آن توسط دولتها و شرکت های خصوصی، نگرانی های جدی در مورد نقض حریم خصوصی ایجاد می شود.
در این پرونده، دیوان تأکید کرد که هرگونه استفاده از فناوری های هوش مصنوعی باید با دقت و در چارچوب مقررات دقیق و شفاف انجام شود تا از نقض حقوق افراد جلوگیری شود. استفاده از این نوع فناوری ها باید تحت نظارت باشد و اقدامات محدودکننده ای برای حفظ حقوق و آزادی های فردی وضع گردد. قانون هوش مصنوعی به طور خاص به مسائل مربوط به استفاده از فناوری های هوش مصنوعی، از جمله شناسایی صورت، پرداخته است.
یکی از نکات برجسته در قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا، حفاظت از حقوق و آزادیهای فردی است. به ویژه، مقررات حفاظت از داده ها مانند مقررات عمومی حفاظت از داده های اتحادیه اروپا (GDPR)، هم زمان با قانون هوش مصنوعی، مواردی را در بر می گیرد که تضمین می کنند استفاده از تکنولوژی های نظارتی نظیر شناسایی صورت با دقت و بدون نقض حریم خصوصی افراد صورت گیرد.
GDPR مقرراتی است که توسط اتحادیه اروپا برای افزایش حفاظت از داده ها و حفظ حریم خصوصی برای همه افراد در اتحادیه اروپا و منطقه اقتصادی اروپا (EEA) وضع شده است. همچنین به انتقال داده های شخصی به خارج از اتحادیه اروپا و منطقه اقتصادی اروپا می پردازد. دادگاه اتحادیه اروپا (CJEU) انطباق با GDPR را تفسیر می کند و انتقال داده ها و جرایم سایبری فرامرزی را تحت دستورالعمل های اتحادیه اروپا تنظیم می کند.
در رای Glukhin v. Russia، استفاده از فناوری شناسایی صورت برای شناسایی معترضان و نقض حریم خصوصی آنان می تواند در راستای EUAIA قرار گیرد که استفاده از تکنولوژی های شناسایی چهره را به عنوان یک دسته بندی پر خطر در نظر می گیرد. بر اساس این قانون، چنین سیستم هایی باید تحت نظارت شدید قرار گیرند و تنها در شرایط خاص و با رعایت اصول معین به کار گرفته شوند.
فناوری شناسایی صورت در اعتراضات عمومی به احتمال زیاد در دسته بندی ریسک بالا قرار می گیرد. EUAIA سیستم های هوش مصنوعی را براساس سطح ریسک آنها دسته بندی می کند:
- ریسک غیر قابل قبول: سیستم هایی مانند امتیازدهی اجتماعی (social scoring) یا نظارت بیومتریک لحظه ای ممنوع هستند.
- ریسک بالا: شامل سیستم های استفاده شده در حوزههای حساس مانند بهداشت، استخدام، آموزش و اجرای قانون. این سیستمها باید استاندارد هایی مثل شفافیت و نظارت انسانی را رعایت کنند.
- ریسک محدود: مانند چتبات ها که اطلاع رسانی به کاربران درباره تعامل با هوش مصنوعی در این موارد ضروری است.
- ریسک کم یا حداقلی: شامل اکثر سیستم های هوش مصنوعی مانند فیلتر های اسپم یا بازی های ویدئویی که محدودیت خاصی ندارند.
طبق قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا، استفاده از این نوع فناوری ها باید شفافیت و مسئولیت پذیری را تضمین کند و باید برای جلوگیری از سوء استفاده، نظارت و کنترل های دقیق تری بر آنها اعمال شود. این فناوری ها باید به گونه ای طراحی شوند که در برابر سوء استفاده های احتمالی (مانند سرکوب معترضان یا نقض حریم خصوصی) مقاوم باشند.
طبق قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا، هر سیستم هوش مصنوعی باید شفاف باشد، یعنی افراد باید بدانند که از چه نوع الگوریتم ها و سیستم هایی برای پردازش اطلاعات شان استفاده می شود. در پرونده Glukhin، معترض از اینکه هویت او به طور غیر شفاف شناسایی و پیگرد قانونی شد، شکایت کرد. در همین راستا، قانون هوش مصنوعی تأکید دارد که هرگونه استفاده از فناوری های شناسایی صورت باید تحت نظارت و با آگاهی افراد انجام گیرد. همچنین، مسئولیت های دقیقی باید برای اپراتورها و دولت ها در زمینه استفاده از این فناوری ها تعیین شود تا در صورت نقض حقوق افراد، مسئولیت پذیری روشن باشد.
در اتحادیه اروپا، بر اساس قانون هوش مصنوعی، باید یک نهاد نظارتی مستقل برای نظارت بر استفاده از فناوری های پر خطر مانند شناسایی صورت ایجاد شود. در پرونده Glukhin، استفاده از این فناوری بدون نظارت و ارزیابی های مستقل باعث نقض حقوق فردی شد. در راستای قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا، استفاده از این فناوری ها باید تحت نظارت دقیق مقامات مستقل و مطابق با اصول حقوق بشری صورت گیرد.
یکی از نکات مهم که قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا بر آن تأکید دارد، تأثیرات اجتماعی و انسانی استفاده از این فناوری ها است. استفاده از شناسایی صورت برای سرکوب معترضان می تواند تأثیرات منفی زیادی بر آزادی های دموکراتیک، حقوق بشر و اعتماد عمومی به دولت ها داشته باشد. این نگرانی ها در قانون هوش مصنوعی با تأکید بر نیاز به ارزیابی اثرات اجتماعی و پیشگیری از تبعیض ها و آسیب های احتمالی مطرح شده است.
رای Glukhin v. Russia به خوبی با مقررات و قوانین نوین اتحادیه اروپا در زمینه هوش مصنوعی ارتباط برقرار می کند. این پرونده تأکید بر لزوم حفاظت از حقوق فردی، از جمله حریم خصوصی و آزادی های بیان و اعتراض در برابر استفاده های حکومتی از فناوری های هوش مصنوعی است. قوانین جدید اتحادیه اروپا، به ویژه در زمینه هوش مصنوعی، می توانند به عنوان یک مدل پیشگیرانه و محافظت کننده عمل کنند تا از حقوق فردی و آزادی های جمعی در برابر تهدیدات فناورانه محافظت کنند و از بروز سوء استفاده های مشابه جلوگیری کنند. این رای، نه تنها به چالش های استفاده از فناوری های نظارتی در حوزه عمومی اشاره دارد، بلکه به پرسش های عمیقی در زمینه تعامل میان حقوق بشر و فناوری های نوین می پردازد.