خدایار سعیدوزیری - دانشجوی دکتری حقوق بینالملل دانشگاه علامه طباطبائی
۱۴۰۱/۰۶/۱۰
رمزارزها امروز بخش مهمی از سیستم مالی جهانی محسوب میشود و این بدان معناست که فارغ از مثبت یا منفی بودن آن، باید رمزارزها را به عنوان بخشی از اقتصاد بینالمللی پذیرفت. یکی از شرایطی که رمزارزها اهمیتی بیش از همیشه پیدا میکنند، شرایط مخاصمه مسلحانه بینالمللی است که امنیت اقتصادی معمول را به مخاطره انداخته و دسترسی افراد و دولتها به منابع مالی و مسیرهای انتقال پول را محدود مینماید.
در شرایط اخیر که نیروهای روسیه به اوکراین حمله کردند و جنگی ترکیبی یعنی هم جنگ در معنای سنتی آن و جنگی سایبری میان دو طرف درگرفته است، اهمیت این جنبه از رمزارزها بیش از تئوری مطرح شده است و از آن به عنوان یکی ابزارهای کاربردی در شرایط بحران یاد میشود.
بسیاری از اوکراینیها به ارزهای دیجیتال به عنوان جایگزینی برای سیستم مالی نیمه تعطیل اوکراین در شرایط جنگ روی آوردهاند که دسترسی مردم به حسابهای بانکی خود و حسابهای ارزی را محدود کردهاند و به طورکلی در سناریویی که دولتها دچار آشفتگی قرار میگیرند، تکیه بر بانکهای سنتی دشوار است و کنترلگری دولت جنبه حداکثری پیدا میکند و در چنین شرایطی یک سیستم مالی نسبتا ناشناس که هیچ دولتی بر آن کنترل ندارد، طبیعتا برای اغلب فعالان مالی و کسانی که خواستار دسترسی همیشگی و سریع و بدون محدودیت به داراییهای خود هستند، جذاب است.
الکس گلادشتاین، کارشناس ارشد مسائل استراتژیک در بنیاد حقوق بشر، بیان داشته است: «این واقعیت که نمیتوان رمزارزها را بلوکه کرد یا تحت کنترل قرار داد و در عین حال بدون شناسایی از آنها استفاده کرد، ویژگی بسیار بسیار مهمی است.» و به همین سبب میتوان رمزارزها و در راس آنها بیتکوین را به سبب آسانی نقل و انتقال و کارمزد کم و در دسترس بودن، یک ابزار بشردوستانهی مهم تلقی کرد، چنانکه صلیب سرخ نیز در فکر استفاده از این فناوری در مناطق بحرانزده افتاده است و جمعیت های صلیب سرخ نروژ، دانمارک و کنیا تلاشهایی را در این زمینه آغاز کردهاند.
در جنگ حاضر میلیونها دلار ارز دیجیتال برای حمایت از ارتش اوکراین و گروههای سایبری این کشور سرازیر شده است. الکس بورنیاکوف، معاون وزیر تحول دیجیتال اوکراین، در 9 مارس گفت که تقریبا 100 میلیون دلار رمزارز برای حمایت از اوکراینیها طی چند هفته از جنگ ارسال شده است. دولت اوکراین نیز حداقل 15 میلیون دلار از رمزارزهای دریافتی خود را تا 11 مارس خرج کرده و چندین شرکت فعال در حوزهی رمزارزها از جمله Kuna، FTX و همچنین شرکتی به نام Everstake را برای جمعآوری کمکها به کار گرفته است.
دولت اوکراین علاوه بر اقدامات فوقالذکر یک وبسایت راهاندازی کرده است تا تلاشهای خود را برای جمعآوری سرمایه مبتنی بر رمزارزها متمرکز کند. در این وبسایت توضیح داده شده است که اوکراین برای حمایت از خود در نبرد با روسیه، بیت کوین و دوج کوین و رمزارزهایی دیگر را میپذیرد و البته راه کمک از طریق ارز فیات نیز باز است. البته هنوز نمیتوان درباره میزان مفید بودن این ابزار مالی در چنین شرایطی به طور دقیق اظهار نظر کرد، چرا که استفاده از آن نیازمند اشنایی به فناوری است و به علاوه تولید محتوا برای دریافت کمک مالی جهت تجهیز نظامی، خلاف قوانین برخی پلتفرمهای تولید محتوا مانند Patreon است و کاربران را از تولید چنین محتواهایی منع میکنند. این درحالیست که به گفتهی مایکل چوبانیان، مدیر صرافی اوکراینی Kuna در ابتدا دو صندوق ایجاد شد که یکی با هدف بشردوستانه بود و دیگری حمایت از ارتش اوکراین، اما با تشدید جنگ در سراسر اوکراین، این بودجه به طورکامل بر حمایت از ارتش متمرکز شد و بیشتر این کمکها به شکل بیتکوین، اتریوم و استیبل کوین تتر بوده است.
اما نکتهی کلیدی دربارهی رمزارزها در چنین مناقشهای آن است که همهی آن ویژگیهایی گروه یا مردم تحت محاصره را به سمت رمزارزها جلب میکند و از رمزارزها ابزاری بشردوستانه میسازد، در مورد طرف مهاجم نیز صدق میکند. در واقع در بسیاری از اوقات رمزارزها موضوع استفادهی بازیگران منفی نیز قرار میگیرد و در این مورد نیز روسیه میتواند با استفاده از آن برای دورزدن تحریمها علیه خود استفاده کند و بسیاری از الیگارشهای روس نیز داراییهای خود را برای جلوگیری از توقیف در بانکهای غربی به رمزارز بدل کردند و از سوی دیگر خطر حملات هکری به داراییها را بالا میبرد. از سوی دیگر برخی این ادعا که بیتکوین همچون طلای دیجیتال است را با این استدلال که قیمت آن در بحرانها نوسانات شدیدی دارد، زیر سوال میبرند. فرض کنید برای خروج دارایی از یک شرایط جنگی دارایی خود را که برابر 10 هزار دلار است به بیت کوین تبدیل کرده و از اوکراین خارج میشوید و چند روز بعد وقتی قصد تبدیل آن به ارز فیات را دارید، دچار کاهش ارزش شده و 7000 دلار دریافت کنید! قطعا موضوع جذابی نیست، اما وقتی تنها گزینه است چطور؟
اما استفاده از رمزارز در میانهی یک بحران مانند جنگ لزوما آسان نیست. برای چنین ابزاری، حداقل نیاز به یک دستگاه و اتصال به اینترنت دارید. به علاوه در زمانهایی که تعداد زیادی از جمعیت یک کشور قصد تبدیل داراییهایشان به رمزارز را دارند، ممکن است صرافیهای دیجیتال نیز با چالشهایی مواجه شود، از جمله در قضیه اوکراین، در ماه فوریه 2022 گزارش شد که صرافیها با کمبود تتر مواجه شدند. این بدان معناست که در حال حاضر، رمزارزها برای کسانی که از قبل در این حوزه فعال بودهاند، مفید است اما برای کسانی که امروز تصمیم به ورود گرفتهاند، دشوار خواهد بود. از سوی دیگر این فرضیه که بیتکوین را طلای دیجیتال مینامد نیز در این جنگ تا حدی زیرسوال رفت چرا که پس از حملهی روسیه به اوکراین، درحالی که قیمت طلا رو به افزایش گذاشت، بیت کوین همراه با بازارهای بورس افت شدیدی را تجربه کرد و با بازگشت شاخص S&P بود که بیتکوین نیز افزایشی را تجربه کرد. هرچند بسیاری این کاهش قیمت رمزارزها و مشخصا بیتکوین در شرایط بحران را نتیجهی عدم آشنایی کافی مردم با ظرفیت رمزارزها به ویژه بیت کوین میدانند.
از سوی دیگر چنانکه اشاره شد، موضوع استفاده از رمزارزها از سوی روسیه نیز مطرح است و به علاوه روسیه در حال توسعهی روبل دیجیتال است که میتواند به تجارت این کشور فارغ از سیستم سوئیفت کمک کند و به همین سبب نیز شاهد آن هستیم که مداخلهی صرافیهای دیجیتال که محل تبدیل اصلی رمزارزها و ارز فیات (منظور از ارز فیات ارزهای جاری در کشورها مانند دلار، یورو، روبل و غیره هستند) به یکدیگر است، به سمت جلوگیری از ارایه خدمت به شهروندان روس رفتهاند، امری که وجود آن میتواند غیرمتمرکز بودن رمزارزها که مهمترین ویژگی آن است را تهدید نماید و صرافیها را به رگولاتوری در این حوزه بدل کند و از سوی دیگر فعالان این حوزه را به سمت زیرزمینی شدن تجارت رمزارزها و خرید و فروش آن در فضای دارک وب هدایت کند. هرچند شاید این بحث مطرح شود که در حال حاضر نیز مبادلات زیرزمینی وجود دارد، اما باید گفت امروز این مبادلات زیرزمینی صرفا توسط گروههای غیرقانونی و در سطحی کم و قابل رصد انجام میگیرد، اما محدودیتها میتواند سیلی از افراد را به سمت فعالیتهای زیرزمینی هدایت کند که امکان کنترل و نظارت را به طورکلی سلب نماید. از سوی دیگر رقابت سیاسی بین دولتها و همچنین نهادهای مالی بینالمللی در روابط بینالمللی با هدف حفظ سلطه و انحصار سیاستگذاریهای پولی و مالی، سبب برقراری مقررات محدودکننده در حوزه رمزارزها نیز میگردد، چنانکه کریستین لاگارد، رئیس بانک مرکزی اروپا، رمزارزها را تهدید دانسته و صرافیهایی مانند کوینبیس از این موضوع ناراحتند؛ اما نکته آن است که استفاده از رمزارزها برای مقابله با تهدیدات مالی مانند تحریم، مستلزم آن است که اولا دسترسی کافی به رمزارزها وجود داشته باشد و ثانیا کالاهای مورد نیاز که کشوری قصد پرداخت هزینهی آن با رمزارز را دارد، قابل انتقال به آن باشند.
من حیث المجموع باید گفت رمزارزها را باید ابزار مالیای مهم دانست که در شرایط بحران میتواند به وسیلهای برای نقل و انتقال ارزش و حمل آسان دارایی در مهاجرت و برای پناهجویان استفاده شود و در عین حال برای جمعآوری کمک نیز به کار رود، چنانکه در استفادههایی نامشروع، گروههای تروریستی نیز سالهاست از این طریق به جذب منابع مالی میپردازند، اما هنوز نمیتوان آن را ابزاری قابل اتکا برای دولتها تلقی کرد، چرا که نوسانات شدیدی که این بازار در نتیجهی تاثیرپذیری از تحولات گوناگون دارد، میتواند سبب ورود ضربات سنگین اقتصادی به دولتهایی شود که بخش زیادی از سرمایههای خود را به شکل رمزارز نگهداری میکنند.