محمدرضا خلج- دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی و کیان بیگلربیگی- دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه تهران و عضو کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد
۱۴۰۳/۰۵/۰۶

در بحبوحه بحران غزه و ادامه جنگ بین روسیه و اوکراین، در روز 24 آوریل 2024 (5 اردیبهشت 1403) پیش نویس قطعنامه ای (S/2024/302) با موضوع سلاح های کشتار جمعی (WMD) در فضای ماورای جو پس از 5 هفته گفتگو و مشورت با سایر کشورها، با پشتیبانی 65 کشور به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه گردید. مقدمات تهیه این پیش نویس دقیقاً چند روز پس از انتشار گزارش سالانه ارزیابی اطلاعاتی ایالات متحد آمریکا مبنی بر این که سلاح های ضد ماهواره (ASAT) مسکو تهدیدی علیه توانایی های فضایی ایالات متحد آمریکا است، فراهم شد. این گزارش از آن جایی حائز اهمیت است که بدانیم اخیراً شرکت SpaceX طی قراردادی با آژانس اطلاعاتی ایالات متحد آمریکا، مبادرت به ساخت شبکه ای متشکل از صد­ها ماهواره جاسوسی نموده است که این امر، اعتراض مسکو را در پی داشته و به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه :«این اقدام، این ماهواره ها را به اهداف مشروعی برای اقدامات تلافی جویانه تبدیل کرده است» (اینجا). این تحولات، بار دیگر بحث تسلیحاتی سازی فضا و مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو را مطرح نموده است. بدین منظور در نوشتار حاضر، ضمن مروری بر تلاش های صورت گرفته توسط جامعه بین المللی به منظور پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو، بررسی اجمالی نسبت به پیش نویس قطعنامه اخیر صورت می پذیرد.

 یکی از ویژگی های حقوق بین الملل فضایی، جنبه قراردادی بودن آن است؛ زیرا اکثر مقررات این حوزه، در معاهدات درج شده اند. ویژگی متمایز دیگر، غلبه معاهدات چندجانبه به ویژه درجایی است که مربوط به قواعد و اصول پایه ای است. از این رو، سازمان ملل متحد در صورت بندی حقوق بین الملل فضایی نقش تعیین کننده ای را ایفاء می کند (محمودی، سیدهادی، حقوق بین الملل فضایی، تهران: سمت، 1397: 72-71). در این راستا، از دهه 1960 و 1970 میلادی با انعقاد موافقت نامه های چندجانبه و در سطح ارکان سازمان ملل متحد، صدور قطعنامه هایی در مجمع عمومی و یا در کنفرانس خلع سلاح (Conference on Disarmament)، تلاش هایی در راستای جلوگیری از تسلیحاتی سازی (Weaponization) و شکل گیری رقابت هسته ای در فضای ماورای جو، صورت پذیرفته است.

از میان 5 معاهده اصلی که کوپوس (COPUS) تنظیم کرده است و شاکله اصلی حقوق بین الملل فضایی را تشکیل می دهد (معاهده فضای ماورای جو 1967، موافقت نامه نجات فضانوردان 1968، کنوانسیون مسئولیت برای صدمات ناشی از اشیاء فضایی 1972، کنوانسیون ثبت 1975، موافقت نامه ماه 1979)؛ 2 مورد از آن ها و هم چنین پیمان منع جزئی آزمایش های هسته ای 1963 در این حوزه حائز اهمیت بسزایی هستند که در ذیل به آن ها اشاره می شود:

  1. پیمان منع جزئی آزمایش های هسته ای (1963): طبق بند الف ماده 1، طرفین معاهده متعهد می شوند که از آزمایش هرگونه سلاح هسته ای درفضای جو، ماورای جو و زیر آب (آب های سرزمینی یا آب های آزاد) اجتناب نمایند.
  2. معاهده فضای ماورای جو (1967): طبق ماده 3، طرفین متعهد می شوند که به منظور اکتشاف و استفاده از فضای ماورای جو در ماه و هرگونه اجرام آسمانی، در راستای حفظ صلح و امنیت و ارتقای همکاری و تفاهم بین المللی که هدف اصلی منشور سازمان ملل متحد می باشد، حرکت کنند و در ماده 4 نیز بیان می شود که طرفین معاهده متعهدند که در مدار حول زمین، هیچ گونه شیئی را که حامل سلاح های هسته ای یا هر نوع سلاح کشتار جمعی است، قرار ندهند؛ چنین سلاح هایی را در اجرام سماوی نصب نکنند یا در فضای ماورای جو، به هر شیوه دیگری مستقر نکنند.
  3. موافقت نامه ماه (1979): طبق بند 2 ماده 3 این موافقت نامه، کشور­های عضو متعهد می شوند که از تهدید، توسل به زور یا هرگونه اقدام خصمانه بر سطح ماه اجتناب نمایند. هم چنین از ماه به منظور عملیاتی ساختن موارد اخیر علیه زمین، فضاپیما­ها و پرسنل آن ها یا هرگونه شئ فضایی ساخته بشر خودداری کنند. در ادامه، طبق بند 3 همین ماده، کشور­های عضو متعهدند از قرار دادن هرگونه شئ حامل سلاح هسته ای یا هرگونه سلاح کشتار جمعی در مدار ماه یا مسیر­های اطراف ماه اجتناب کنند؛ این گونه سلاح ها را بر سطح ماه مستقر نکنند و مورد استفاده قرار ندهند. اما باید اشاره داشت، به طور کلی در تحلیل ماده 3 موافقت نامه­، به صراحت هیچ ممنوعیت روشنی در خصوص فعالیت هایی از قبیل استقرار یا آزمایش سلاح هایی به جز سلاح های هسته ای و کشتار جمعی، تهدید یا استفاده از زور یا اقدامات خصمانه ذکر نشده است که همین امر، این موافقت نامه را با چالش هایی رو به رو ساخته است (محمودی، سیدهادی، حقوق بین الملل فضایی، تهران: سمت، 1397: 131).

از سوی دیگر، گرچه حقوق معاهده ای، حقوق عرفی و اصول کلی 5 گانه حقوق فضا (آزادی کاوش و استفاده از فضای ماورای جو، اصل عدم تصاحب، استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو، میراث مشترک بشریت و همکاری بین المللی در فضای ماورای جو) از منابع اصلی حقوق بین الملل فضا به شمار می روند؛ قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد بسته به درجه الزام آور بودنشان، در شکل گیری حقوق بین الملل فضایی در برخی سطوح مؤثر بوده اند؛ گاهی این قطعنامه ها، به عنوان گامی مؤثر و یا حتی قدم نهایی در تحول حقوق بین الملل عرفی نقش ایفاء می کنند.

بنابراین، با عنایت به ماده 11 منشور سازمان ملل متحد، مجمع عمومی به عنوان یکی از ارکان اصلی سازمان ملل متحد «می تواند اصول کلی همکاری برای حفظ صلح و امنیت بین المللی من جمله اصول حاکم بر خلع سلاح و تنظیم تسلیحات را مورد رسیدگی قرار دهد» و بر اساس این اصول، توصیه هایی را ارائه دهد و از آن جایی که هرگونه خطری در راستای مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو می تواند صلح و امنیت بین المللی را با تهدید مواجه سازد، در سال 1978، مجمع عمومی سازمان ملل متحد سندی را منتشر کرد که در آن از کشورها درخواست می نمود که از طریق مذاکره و با توجه به روح معاهده فضای ماورای جو 1967، از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو اجتناب کنند. در سال 1981، با شتاب گیری سرعت پیشرفت علم و تکنولوژی و گسترش خطر مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو، دو قطعنامه (A/RES/36/97 و A/RES/36/99) در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد که به بحث در مورد پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو (PAROS) می پرداخت. قطعنامه A/RES/36/97 که از جانب کشورهای اروپای غربی پشتیبانی می شد، از کنفرانس خلع سلاح (به عنوان صحن واحد مذاکره چندجانبه درباره خلع سلاح) درخواست می کرد تا مذاکراتی را به منظور دستیابی به یک موافقت نامه مؤثر و قابل اعتماد در راستای ممنوعیت سیستم های ضد ماهواره در دستور کار خود قرار دهد. از سوی دیگر، قطعنامهA/RES/36/99  به پشتوانه کشورهای اروپای شرقی، از کنفرانس خلع سلاح درخواست می نمود تا مذاکراتی را در خصوص پیش نویس معاهده ای که از سوی اتحاد جماهیر شوروی به منظور پیشگیری از استقرار هرگونه سلاح در فضای ماورای جو ارائه شده بود، آغاز کند.

سرانجام در سال 1982 میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه A/RES/37/83 از کنفرانس خلع سلاح درخواست نمود که گروه تخصصی را به منظور پیشبرد مذاکرات برای انعقاد موافقت نامه(ها) در راستای پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو تأسیس نماید که اختلاف نظرها بر سر تعیین مأموریت این گروه، تشکیل آن را به تعویق انداخت. در حالی که کشورهای اروپای شرقی و کشورهای جنبش عدم تعهد، مأموریت پیشبرد مذاکرات را برای گروه قائل بودند، کشورهای اروپای غربی مسائل مربوط به پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو (PAROS) را مقدم بر مذاکرات می دانستند. در سال 1985 میلادی، درنهایت کنفرانس خلع سلاح با ایجاد کمیته ای با اولویت بررسی مسائل مرتبط با PAROS موافقت کرد که این کمیته تا سال 1994 به فعالیت خود ادامه دهد، ولی اختلاف نظر­های مداوم بین اعضای آن، پیشرفت آن را با کندی مواجه ساخته بود؛ چراکه مطابق گزارش کمیته در سال 1994 میلادی، درحالی که چین و کشور­های عضو جنبش عدم تعهد، موافقت نامه های موجود را به منظور پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضا ناکافی می دانستند، کشورهای اروپای غربی، منشور سازمان ملل متحد و معاهدات چندجانبه موجود را منصفانه و نظام حقوقی حاکم بر فضای ماورای جو را در آن زمان، برای اطمینان استفاده از فضا به منظور اهداف صلح آمیز کافی می دانستند. گروهی دیگر از کشورها نیز، موضوعیت مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو را رد می کردند و لذا طرحِ نیاز به توافق نامه های جدید الزام آور در خصوص PAROS را زیر سؤال می بردند.

در سال 2008، چین و روسیه در قالب پیشنهاد مشترکی، پیش نویس معاهده ای را به منظور پیشگیری از استقرار سلاح در فضا و تهدید یا استفاده از زور علیه اشیاء فضایی (PPWT) به کنفرانس خلع سلاح ارائه کردند. این پیش نویس که کشورهای عضو را به «عدم قرار دادن اشیاء حامل هر نوع سلاح در مدار زمین و عدم توسل به تهدید یا استفاده از زور علیه اجرام فضای بیرونی» متعهد می ساخت، بدواً در قالب 14 ماده تهیه شده بود و در تلاش بود تا مفاهیمی چون «فضای ماورای جو»، «شیء فضایی»، «سلاح»، «توسل یا تهدید به زور» را به منظور رفع ابهام تعریف کند. در همین پیش نویس بود که  بر مبنای معیار علمی و فنی، فضای ماورای 100 کیلومتر از سطح دریا، به عنوان فضای ماورای جو پذیرفته شد که مورد موافقت بسیاری از نمایندگان کمیته استفاده های صلح آمیز از فضای ماورای جو (COPUS) قرار گرفت.

در همان سال، مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه A/RES/69/32 را با 126 رأی موافق، 4 رأی مخالف و  46 رأی ممتنع تصویب کرد که کشورها را توصیه می نمود نخستین کشوری نباشند که مبادرت به استقرار سلاح در فضای ماورای جو می کنند. این نخستین مرتبه ای بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قطعنامه ای را در مورد موضوع «پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو» یعنی (ممنوعیت) قرار دادن سلاح در فضا تصویب می کرد. هم چنین تصویب این قطعنامه، نشان دهنده نقش سازنده ای است که اقدامات در راستای ایجاد شفافیت و اعتماد سازی می تواند در پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضا ایفاء کند (اینجا).

در سال 2018، ایالات متحد آمریکا طی یادداشتی خطاب به دبیر کل کنفرانس خلع سلاح، نسبت به مفاهیم تعریف شده در پیش نویس معاهده PPWT نگرانی های خود را ابراز کرد؛ از جمله: «با توجه به ماهیت دوگانه برخی از سیستم های فضایی، این امکان وجود ندارد تا تعریف جامعی از سلاح در فضای ماورای جو که مورد رضایت تمامی طرفین باشد و مضافاً فعالیت های غیرنظامی و تجاری اشیای فضایی را تحت الشعاع قرار ندهند، ارائه شود». از این رو ایالات متحد آمریکا معتقد بود که هیچ گونه معاهده ای در راستای کنترل تسلیحاتی در فضا نمی تواند معتبر باشد. در نهایت ایالات متحد آمریکا اعلام می کند که تعهدات حقوق بین المللی موجود در منشور سازمان ملل متحد، تهدید یا استفاده از زور علیه اشیاء فضایی کشور دیگر را جز در موارد دفاع از خود (ماده 51 منشور) و یا طبق مجوز شورای امنیت سازمان ملل متحد، ممنوع می کند.

در سال های اخیر، هم چنان بحث ضرورت تصویب اسناد حقوق بین المللی به منظور پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو به مرکز نزاع در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تبدیل شده است. در سال 2020 میلادی در قطعنامه (A/RES/75/35) با عنوان «پیشگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو» (PAROS)، مجمع عمومی سازمان ملل متحد عنوان می کند که «رژیم حقوقی کنونی قابل اعمال در فضا، به خودی خود جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضا را تضمین نمی کند» و نیاز به تثبیت و تقویت این نظام حقوقی و افزایش اثر بخشی آن احساس می شود. حتی در سال 2023، تصویب قطعنامه A/RES/78/20 با حمایت بریتانیا و قطعنامه A/RES/78/238 با حمایت روسیه و فعالیت های موازی این دو قطعنامه، نگرانی هایی در زمینه افزایش قطبی سازی و گسست تلاش ها به منظور حفظ امنیت در فضا را ایجاد کرده است.

از موارد پیش گفته باید نتیجه گرفت، به طور کلی در عرصه حقوق بین الملل فضایی گرچه ماده 4 معاهده فضای ماورای جو 1967 صراحتاً قرار دادن سلاح‌های هسته ‌ای و سلاح ‌های کشتار جمعی در مدار زمین و آزمایش و استقرار این نوع سلاح ها در ماه یا سایر اجرام آسمانی را منع می ‌کند، هیچ محدودیت به خصوصی برای قرار دادن تسلیحات متعارف در مدار و ترانزیت موشک های بالستیک حامل کلاهک از طریق فضا تعیین نکرده است (اینجا). آزمایش های ضد ماهواره هند در سال 2019 یا حتی پیشتر چین و ایالات متحد آمریکا در سال های 2007 و 2008 میلادی به منظور انهدام ماهواره های قدیمی خود در مدار زمین با استفاده از موشک های بالستیک، خود مؤید این موضوع است.

از این رو پس از انتشار گزارش سالانه ارزیابی اطلاعاتی ایالات متحد آمریکا و هم چنین تهدید به اقدامات تلافی جویانه علیه ماهواره های نظامی ایالات متحد آمریکا از سوی سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه در فضای ماورای جو، بیم آن می رفت که آزمایش های ضد ماهواره یک دولت خارجی (روسیه)، منافع دولت دیگر (ایالات متحد آمریکا) را در راستای استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو به خطر اندازد و متعاقباً با شکل گیری احتمالی یک مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو، صلح و امنیت جهانی با تهدید رو به رو شود. در نتیجه برای نخستین بار در سطح شورای امنیت سازمان ملل متحد، پیش نویس قطعنامه ای (S/2024/302) از سوی ایالات متحد آمریکا و ژاپن در خصوص مسابقه تسلیحاتی در فضای ماورای جو ارائه شد. در این پیش نویس بر حق استفاده صلح آمیز تمامی ابنای بشر از فضای ماورای جو و لزوم مطابقت فعالیت کشورها با مفاد منشور سازمان ملل متحد و موافقت نامه های دوجانبه و چندجانبه علی الخصوص معاهده فضای ماورای جو 1967 )اکنون 114 عضو دارد( -به عنوان سنگ بنای رژیم حاکم بر فعالیت های ماورای جو- تأکید شده است. هم چنین ارتباطات ماهواره ای، سیستم های پایش زمین و فعالیت های ناوبری ماهواره ای را در راستای قطعنامه A/RES/76/3 مجمع عمومی سازمان ملل متحد و سند 2030 فضایی (فضا، محرک توسعه پایدار) از ملزومات توسعه پایدار برشمرده است و تقویت و گسترش همکاری دولت ها را طبق ماده 9 معاهده فضای ماورای جو 1967 در نیل به اهداف این سند، اجتناب ناپذیر می داند.

با این حال در پیش نویس قطعنامه، اراده ای به منظور ممنوعیت هرگونه سلاح در فضای ماورای جو احساس نمی شد و تنها بر ممنوعیت سلاح های کشتار جمعی (WMD) و سلاح های هسته ای تأکید شده بود که همین امر، توجه روسیه را به خود جلب نمود و منجر به پیشنهاد اصلاحیه ای از جانب روسیه نسبت به متن پیش نویس گردید. در اصلاحیه، علاوه بر تکرار درخواست از کشور­ها مبنی بر اجتناب از استقرار سلاح و تهدید و استفاده از زور در فضای ماورای جو (چه از فضا نسبت به زمین؛ چه از زمین نسبت به اشیاء در فضای ماورای جو)، بر لزوم درج «تدوین زودهنگام موافقت نامه(ها)ی چندجانبه الزام آور قانونی مناسب و قابل اطمینان از طریق مذاکره بین کشورها» در متن پیش نویس تأکید می شود. لازم به ذکر است که مطابق ماده 33 آیین نامه داخلی شورای امنیت، رسیدگی به اصلاحیه ها نسبت به کلیه طرح های اصلی و پیش نویس قطعنامه ها از اولویت برخوردارند. در نتیجه پس از رسیدگی به اصلاحیه پیشنهادی روسیه که با 7 رأی موافق در مقابل 7 رأی مخالف و رأی ممتنع سوئیس موفق به کسب تعداد آرای لازم نشد، متعاقباً پیش نویس قطعنامه اولیه نیز با 13 رأی موافق و 1 رأی مخالف ( روسیه) و رأی ممتنع چین وتو شد.

در پایان باید اشاره داشت که به نظر می رسد در عرصه حقوق بین الملل فضا، گروهی از کشورها به رهبری روسیه و چین، تفسیر مضیقی از «تسلیحاتی سازی فضا» ارائه می دهند. این تفسیر ناظر بر وقایعی است که منحصراً در فضا، از جمله قراردادن سلاح در فضا، رخ می دهند. هم چنین با عنایت به اصلاحیه ارائه شده از جانب روسیه نسبت به پیش نویس قطعنامه S/2024/302، این کشورها از انعقاد یک معاهده یا موافقت نامه بین المللی در این حوزه حمایت می کنند و تلاش دارند هر چه بیشتر به سمت حقوق سخت (Hard law) حرکت کنند. از سوی دیگر، گروهی دیگر از کشورها به رهبری کشورهای اروپایی از رویکردی گسترده تر حمایت می کنند؛ رویکردی که شامل رویدادهایی از جمله توسعه و آزمایش فناوری های ضد ماهواره (ASAT) از زمین هم می شود و سیستمی غیرالزام آور و حقوق نرم (Soft law) را مناسب ترین ابزار تلقی می کنند (اینجا).

بنابراین، با توجه به پیشرفت پر سرعت علم و تکنولوژی در عرصه فضای ماورای جو، کشورها تمایل دارند تا از خلأهای موجود در موافقت نامه های چندجانبه و عرف های شکل گرفته در این حوزه، در راستای تأمین منافع خود بهره ببرند. امروزه سلاح های ضد ماهواره (ASAT) از جمله تهدیدهای نوظهور علیه اصل استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو به شمار می آیند که به صراحت در موافقت نامه های پیشین مورد ممنوعیت قرار نگرفته اند. از طرفی دیگر، علی رغم صدور قطعنامه های متعدد توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در این حوزه، به دلیل جنبه توصیه ای و ماهیت غیرالزام آوری این قطعنامه ها (با وجود وزن سیاسی که این نوع قطعنامه ها می توانند داشته باشند)، این بار تلاشی در سطح شورای امنیت سازمان ملل متحد صورت پذیرفت که با وتوی پیش نویس قطعنامه از سوی روسیه رو به رو شد تا دغدغه کشورها درخصوص این مسئله هم چنان پابرجا بماند. از این رو با استمرار این گونه تهدید­ها، مسلماً ضرورت تدوین مقررات و یا تقویت قواعد مرتبط با عدم تسلیحاتی سازی فضای ماورای جو در راستای دفاع از آرمان استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو و پیشگیری از تسلیحاتی سازی آن احساس می شود.

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر