قانون غذا: چالش‌ها و تحولات اخیر در سطح ملی و بین‌المللی-امیر رحیمی ریک

امیر رحیمی ریک - دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات
۱۴۰۳/۰۸/۱۹                                                               

دسترسی به غذای ایمن و سالم به عنوان یک حق بشری در  ماده ۲۵(۱) اعلامیه جهانی حقوق بشر ذکر شده است. علاوه بر این، در ماده ۱۱(۲) میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ICESCR)  به‌طور مستقیم‌تر به حق دسترسی به غذا اشاره شده و حق هر فرد به سطح کافی از غذا برای زندگی سالم به رسمیت شناخته شده است. این اسناد حقوقی بین‌المللی، علاوه بر الزام‌آور بودن خود، نقش بسیار مهمی در تنظیم قوانین غذایی در سطوح ملی و بین‌المللی دارند. ماده  ۱۲ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی  فرهنگی نیز به‌طور خاص به حق سلامت اشاره می‌کند که شامل ایمنی غذایی به‌عنوان یکی از مولفه‌های اصلی آن است. ایمنی غذایی همواره یکی از دغدغه های مهم سازمان ها، دولت ها و شرکای تجاری بین المللی است، چنانکه سازمان بهداشت جهانی (WHO) اخیراً اولویت‌های فعالیت‌های مربوط به ایمنی غذایی را در سطوح بین‌المللی و منطقه‌ای افزایش داده است.  ( اینجا)

 تعریف قانون غذا

قانون غذا (Food code) به مجموعه‌ای از مقررات و استانداردها اطلاق می‌شود که هدف اصلی آن‌ها تضمین ایمنی، کیفیت و شفافیت در تمامی مراحل زنجیره تأمین مواد غذایی است.  کمیسیون  Codex Alimentarius  در چارچوب سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد FAO  و سازمان بهداشت جهانی تأسیس شده و مسئول تدوین استانداردهای بین‌المللی در زمینه ایمنی مواد غذایی، کیفیت غذا و تغذیه است. هدف اصلی این کمیسیون، حفاظت از سلامت مصرف‌کنندگان و تسهیل تجارت بین‌المللی مواد غذایی از طریق تدوین استانداردهای یکپارچه و مبتنی بر اصول علمی است؛ این نهاد مجموعه‌ای از استانداردهای غذایی بین‌المللی برای ایمنی و کیفیت مواد غذایی تدوین کرده است.  ماده ۳ موافقت‌نامه اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی (SPS)  سازمان تجارت جهانی (WTO) نیز تاکید می‌کند که کشورها باید قوانین غذایی خود را بر مبنای استانداردهای Codex تنظیم کنند تا از سلامت مصرف‌کنندگان محافظت شود.

قوانین غذا در سه سطح تنظیم می‌شوند:

1.  سطح بین‌المللی:  سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان بهداشت جهانی و  سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد با تدوین استانداردهای جهانی و همکاری در اجرای آن‌ها، نقش مهمی در تعیین چارچوب‌های کلی قانون غذا دارند.  Codex Alimentarius  به‌عنوان مجموعه‌ای از استانداردهای بین‌المللی، نه تنها در تنظیم قوانین ملی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد، بلکه برای تسهیل تجارت بین‌المللی نیز اهمیت دارد.  ماده ۶ موافقت‌نامه اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی  (SPS) تاکید می‌کند که اقدامات بهداشتی و گیاهی باید مبتنی بر داده‌های علمی باشد و کشورها باید اقدامات قانونی خود را بر اساس این استانداردها هماهنگ کنند.

2.  سطح ملی:  در بسیاری از کشورها، قوانین ملی مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی هستند. برای مثال،  قانون عمومی غذا  (Regulation (EC) No 178/2002) اتحادیه اروپا به ‌عنوان ستون فقرات مقررات غذایی این اتحادیه عمل می‌کند و تمامی مراحل زنجیره تأمین مواد غذایی، از تولید تا مصرف، تحت پوشش قرار می‌گیرد.  ماده ۱۸  این قانون به مسئولیت تولیدکنندگان برای ردیابی مواد غذایی و توانایی بازگرداندن محصولات ناسالم به بازار اشاره دارد.

3.  سطح قضایی: رویه‌های قضایی نیز نقش مهمی در تفسیر و اجرای قوانین غذا دارند. در  ایالات متحده ،  قانون ایمنی مواد غذایی (FSMA)   به   سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)  قدرت وسیع‌تری برای نظارت بر تولید، توزیع و فروش مواد غذایی داده است. بخش ۴۱۹ FSMA به‌ویژه به مسائل تقلب غذایی و مقررات برچسب‌گذاری اشاره می‌کند که نقشی کلیدی در محافظت از مصرف‌کنندگان ایفا می‌کند.

 چالش‌های قانون غذا در سطوح ملی و بین‌المللی

1.  ایمنی غذا:  ایمنی غذا به معنای تضمین تولید و عرضه مواد غذایی در محیط‌های بهداشتی است. سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد استانداردهای مربوط به تولید و فرآوری مواد غذایی ایمن را از طریق  Codex Alimentarius  منتشر کرده‌اند. ماده ۴ موافقت‌نامه اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی (SPS) کشورها را ملزم می‌کند که برای اطمینان از ایمنی مواد غذایی، سیستم‌های ملی خود را با استانداردهای جهانی منطبق کنند.

یکی از پرونده‌های مهم اخیر در ایالات متحده،  پرونده Monsanto است که به مسائل مربوط به استفاده از محصولات (GMO) “Genetically Modified Organisms”و تقلب غذایی پرداخت. در این پرونده، دادگاه حکم داد که شفافیت بیشتر در مورد استفاده از GMO در محصولات غذایی ضروری است و برچسب‌گذاری صحیح باید الزامی باشد.

2.   کنترل غذا:  کنترل غذا شامل نظارت بر تمامی مراحل تولید و توزیع مواد غذایی است تا ایمنی آن‌ها تضمین شود. سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA)  و  مرجع ایمنی غذایی اروپا (EFSA)  نقش نظارتی در زمینه کنترل غذا دارند. ماده  ۱۰ Regulation (EC) No 178/2002 به مسئولیت مقامات ملی و اروپایی در جلوگیری از ورود مواد غذایی ناسالم به بازارهای مصرف اشاره می‌کند. همچنین   بخش ۳۶۳ قانون ایمنی مواد غذایی ایالات متحده  به کنترل دقیق برچسب‌گذاری مواد غذایی و جلوگیری از تقلب‌های مربوط به اطلاعات برچسب‌گذاری تاکید دارد.

3.  تقلب غذایی:  تقلب غذایی شامل فعالیت‌هایی مانند برچسب‌گذاری نادرست، استفاده از مواد بی‌کیفیت و فروش مواد غذایی با کیفیت پایین‌تر از استانداردهای قانونی است.  ماده  هفت Codex Alimentarius  استانداردهای دقیقی را برای جلوگیری از تقلب‌های غذایی و تضمین شفافیت اطلاعات محصولات وضع کرده است. همچنین  بخش  ۱۰۵ FSMA  به‌طور خاص به مبارزه با تقلب غذایی از طریق ایجاد استانداردهای قوی‌تر و سیستم‌های بازرسی متمرکز می‌پردازد.

دیوان دادگستری اروپا در  پرونده  (Confédération paysanne).   C-528/16  حکم داد که محصولات GMO باید تحت مقررات سختگیرانه‌تری قرار بگیرند و به طور شفاف‌تری برچسب‌گذاری شوند. این تصمیم نشان‌دهنده تعهد اتحادیه اروپا به حفاظت از مصرف‌کنندگان در برابر خطرات احتمالی است.

4.  تغییرات فناوری:  ظهور فناوری‌های جدید مانند محصولات تغییر یافته ژنتیکی (GMO) و نانوتکنولوژی چالش‌های جدیدی برای قانون غذا ایجاد کرده است.  قانون عمومی غذا در اتحادیه اروپا (Regulation (EC) No 1829/2003)  به‌طور خاص به برچسب‌گذاری و نظارت بر محصولات GMO اشاره دارد. همچنین  ماده دوازده Codex Alimentarius  استانداردهایی برای ایمنی و نظارت بر فناوری‌های نوین در تولید مواد غذایی تدوین کرده است.

بر اساس مقاله‌ای از  مجله بین‌المللی حقوق غذا (2022)، نانوتکنولوژی می‌تواند در فرآیند بسته‌بندی و نگهداری مواد غذایی مؤثر باشد اما نیازمند نظارت و تنظیمات قانونی بیشتری برای اطمینان از ایمنی است. نانوتکنولوژی در بسته‌بندی مواد غذایی می‌تواند به طرق مختلفی به ایمنی و کیفیت غذا کمک کند. برخی از کاربردهای آن شامل موارد زیر است: بسته‌بندی‌های نانویی می‌توانند به‌گونه‌ای طراحی شوند که تغییرات فیزیکی و شیمیایی درون بسته‌بندی را تشخیص دهند. برای مثال، نانوحسگرها می‌توانند شروع به فساد مواد غذایی را شناسایی کرده و به مصرف‌کننده هشدار دهند؛ استفاده از نانوذرات در بسته‌بندی‌ها می‌تواند آن‌ها را در برابر نفوذ هوا، رطوبت، و اشعه‌های مضر مقاوم‌تر کند که به افزایش ماندگاری مواد غذایی منجر می‌شود؛ و بسته‌بندی‌های نانویی می‌توانند به‌طور مستقیم باکتری‌ها و میکروب‌های مضر را از بین ببرند و به‌عنوان یک عامل نگهدارنده طبیعی عمل کنند.

با این حال، این فناوری نوظهور نگرانی‌هایی را درباره ایمنی نانوذرات و تأثیرات بالقوه آن‌ها بر سلامت انسان و محیط زیست به وجود آورده است. در نتیجه، قوانین و مقررات سخت‌گیرانه‌تری برای استفاده از نانوتکنولوژی در صنایع غذایی لازم است. اتحادیه اروپا و برخی از کشورهای دیگر مقرراتی برای کنترل و نظارت بر استفاده از نانوذرات در مواد غذایی دارند، اما نیاز به گسترش و به‌روزرسانی این مقررات همچنان احساس می‌شود. در همین راستا در اتحادیه اروپا قوانینی مانند Regulation (EC) No 450/2009 در زمینه مواد و محصولات بسته‌بندی نانویی وجود دارد که نیازمند ارزیابی‌های ایمنی قبل از ورود به بازار هستند. در FDA  هنوز چارچوب قانونی جامعی برای نانوتکنولوژی در مواد غذایی وجود ندارد و استفاده از نانوذرات بر اساس ارزیابی‌های موردی انجام می‌شود.

 نتیجه‌گیری

با توجه به پیچیدگی‌های موجود در حوزه قانون غذا و اهمیت فزاینده آن در سطح جهانی، هماهنگی و همکاری بین‌المللی در اجرای قوانین و استانداردهای غذایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.  Codex Alimentarius  و  موافقت‌نامه   SPS  به‌عنوان دو سند بین‌المللی کلیدی، استانداردهایی را برای تضمین ایمنی غذا تدوین کرده‌اند که کشورها باید به آن‌ها پایبند باشند. با این حال، هماهنگی میان قوانین ملی و بین‌المللی هنوز یک چالش اساسی است، به‌ویژه در زمینه تفاوت‌های موجود در مقررات ایمنی غذا و برچسب‌گذاری بین کشورها. تحولات اخیر در زمینه  GMO ،  نانوتکنولوژی  و تغییرات فناورانه در تولید و بسته‌بندی مواد غذایی نیز نشان می‌دهد که قانون غذا باید به‌طور مداوم با این تحولات همگام شود. قوانین نوظهور مانند  قانون حفاظت از مصرف‌کنندگان مواد غذایی اتحادیه اروپا 2021  و  قانون ایمنی مواد غذایی آمریکا (FSMA)  نمونه‌هایی از تلاش‌های کشورها برای تنظیم دقیق‌تر مقررات غذایی هستند که هم مصرف‌کنندگان را محافظت می‌کنند و هم اعتماد عمومی را افزایش می‌دهند. علاوه بر این، تحلیل‌های قضایی اخیر مانند  پرونده  Monsanto  و تصمیمات دیوان دادگستری اروپا  در مورد  GMO ، نشان می‌دهد که نظام‌های قضایی نیز نقش مهمی در اجرای قوانین غذایی دارند. این آرای قضایی بر اهمیت شفافیت اطلاعات برای مصرف‌کنندگان و مسئولیت تولیدکنندگان تاکید دارند.

در نهایت، موفقیت در تضمین ایمنی غذایی به همکاری گسترده میان دولت‌ها، صنایع غذایی، سازمان‌های بین‌المللی و مصرف‌کنندگان بستگی دارد. تنها از طریق هم‌افزایی میان این گروه‌ها می‌توان به یک سیستم غذایی ایمن و پایدار دست یافت.