قواعد داوری 2022 ایکسید: فصلی نو در عرصه حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری؟-سیما غفاری

سیما غفاری - کارشناس ارشد حقوق تجارت بین الملل و کارشناس مترجمی انگلیسی، دانشگاه علامه طباطبایی
۱۴۰۱/۰۶/۱۹​

در یک تقسیم بندی کلی و کلاسیک، داوری به دو شاخه داوری تجاری بین المللی و داوری سرمایه گذاری خارجی طبقه بندی شده است. مرکز حل و فصل اختلافات سرمایه‌ گذاری خارجی (ایکسید، ICSID)  پیشروترین نهاد در عرصه حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری در سطح بین المللی محسوب می شود. به عبارتی دیگر، هرجا که سخن از اختلافات سرمایه گذاری میان دولت ها و سرمایه گذاران خارجی به میان می‌آید، ناخودآگاه نام ایکسید نیز به ذهن متبادر میشود. ایکسید به تازگی مجموعه قواعد بروزرسانی شده خود را به طور رسمی منتشر کرده است. قواعد جدید (از جمله قواعد به روز رسانی شده داوری و میانجیگری ایکسید) از تاریخ اول ژوئیه2022 لازم الاجرا شده که این امر از موضوعات روز در عرصه داوری بین المللی محسوب شده و توجه داوران، وکلا و اساتید برجسته را در نظام های مختلف حقوقی به خود جلب کرده است. فلذا این نوشتار در پی آن است تا به اختصار به بررسی قواعد جدید وخصوصا قواعد داوری 2022 ایکسید بپردازد.

سابقه اصلاح قواعد و مقررات ایکسید

به عنوان نکته مقدماتی شایان ذکر است که این چهارمین مرتبه است که ایکسید به اصلاح قواعد خود پرداخته است. اصلاح اخیر قواعد ایکسید فرایند طولانی و بی سابقه ای از سال 2016 تا 2022 طی کرده است؛ با این توضیح که نخست پروژه اصلاح قواعد و بررسی مباحث کلیدی که نیاز به تغییر داشتند، در  سال 2016 کلید خورد. متعاقب آن، از ماه اوت سال 2018 تا نوامبر سال 2021 شش نسخه از قواعد موسوم به working paper به زبان های انگلیسی، فرانسه و اسپانیایی منتشر شده و در نهایت قواعد در ژانویه 2022 به رای گیری و تبادل نظر گذاشته شد. با توجه به اظهارات اخیر خانم Meg Kinnear، دبیرکل ایکسید و نایب رییس بانک جهانی در یک کنفرانس بین المللی پیرامون رونمایی از قواعد ایکسید، طولانی شدن پروسه انتشار نهایی قواعد ایکسید به دلیل حساسیت بالای موضوع و دریافت نقطه نظرات متفاوت از دولت های مختلف (156 دولت که به کنوانسیون ایکسید پیوسته اند) بوده است.

ایکسید در چهار کتاب اصلی قواعد به روز شده خود را منتشر نموده که به طور رایگان در وبسایت آن برای عموم به اشتراک گذاشته شده و قابل دانلود است (اینجا). چهار محور قواعد جدید 2022 ایکسید عبارتند از: 

• کنوانسیون و قواعد و مقررات ایکسید یا Convention, Regulations and Rules (کتاب آبی رنگ)؛
•  قواعد تسهیلات اضافی ایکسید یا Additional Facility Rules  (کتاب زرد رنگ)؛
• قواعد و مقررات میانجیگری یا Mediation Rules and Regulations (کتاب سبز رنگ)؛
• و در نهایت قواعد و مقررات حقیقت یابی یا Fact Finding Rules and Regulations (کتاب قرمز رنگ).

هدف از اصلاح قواعد ایکسید، مدرن سازی و به روز رسانی قواعد بر اساس مسایل روز در عرصه داوری، تجربیات ده سال اخیر خود در مدیریت پرونده ها، رویه ایکسید و واکنش‌های دریافت شده از سوی طرفین اختلافات مطروحه در مرکز بوده است. همچنین ایکسید با اصلاح کلیه مقررات خود در محورهای مزبور، در پی آن است تا کارایی و شفافیت را در پروسه حل و فصل اختلافات افزایش داده و گزینه های متنوع تری در پیش روی طرفین اختلاف جهت انتخاب بهترین روش حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری قرار دهد. افزایش سرعت در حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری و ایجاد تعادل میان حقوق دولت ها و سرمایه گذاران در طول فرایند داوری نیز از جمله مهمترین اهداف در اصلاح قواعد ایکسید بوده که در لابلای مواد گوناگون قواعد منعکس شده است.

ویژگی‌های کلیدی قواعد جدید داوری 2022 ایکسید

قواعد جدید داوری ایکسید در کتاب آبی رنگ که در بالا بدان اشاره شد، درج شده و دربردارنده 86 ماده است. یکی از تغییرات مهم قواعد داوری ایکسید که در نسخ قبلی قواعد پیش بینی نشده بود، بحث های حقوقی مربوط به چالش های عملی تامین مالی توسط ثالث Third Party Funding یا مخفف آن TPF در داوری بین المللی است که ماده 14 قواعد جدید داوری ایکسید بدان پرداخته است. روند تدوین این ماده طولانی بوده و مواضع و نقطه نظرات متعددی از سوی دول عضو کنوانسیون ایکسید مطرح شده بود. با توجه به رشد فزاینده تعداد شرکت های ثالث که به تامین مالی در پرونده های داوری بین المللی میپردازند،  به نوعی میتوان گفت در یک دهه اخیر تامین کنندگان مالی ثالث یکی از بازیگران اصلی در دنیای داوری بین المللی محسوب میشوند. از این رو، بسیاری از مراکز داوری همچون مرکز داوری بین المللی هنگ کنگ (HKIAC)، اتاق بازرگانی بین المللی(ICC)، مرکز داوری بین المللی دبی(DIAC)،  مرکز داوری بین المللی سنگاپور(SIAC) و ... اقدام به قاعده مند سازی TPF  در قواعد داوری تجاری بین المللی خود نموده اند. حال ایکسید نیز به مانند سایر مراکز داوری، طرفین را ملزم به افشای هویت (نام و آدرس) تامین کننده ثالث نموده است تا ریسک بروز تعارض منافع و در نهایت عدم اجرای رای داوری را به حداقل برساند. ایکسید در بند 4 ماده 14 ابتکار عمل را به دست گرفته و مقرر نموده است که دیوان داوری میتواند طرفین را ملزم به افشای سایر اطلاعات مربوط به قرارداد تامین مالی نیز  نماید. همچنین چنانچه تامین کننده ثالث یک شخص حقوقی باشد، مطابق بند یک ماده 14 قواعد، نام اشخاص و نهادهای کنترل کننده و مالک شخص حقوقی باید به طور مکتوب برای هیات داوری افشا گردد. انتقادهای متعددی به این ماده وارد شده است؛ اما اعطای این حق به هیات داوری میتواند در آینده ریسک بروز تعارض منافع و جرح داور و اتلاف وقت را که از ریسک ها و چالش های اساسی مکانیزم تامین مالی توسط ثالث محسوب می شود، به طور چشمگیری به حداقل برساند.

یکی دیگر از محورهای مهم قواعد جدید داوری ایکسید، افزایش شفافیت در روند رسیدگی و نیز نتیجه فرایند داوری است. نیک می دانیم که از آنجا که در اختلافات میان دول و سرمایه گذاران خارجی، منافع عمومی مطرح است، بحث شفافیت (Transparency) از جمله کلیدواژه ها و مفاهیم اصلی در داوری اختلافات سرمایه گذاری خارجی تلقی می شود که به نوعی با مفهوم محرمانگی (Confidentiality) در تقابل و حتی تضاد قرار می گیرد. ماده 62 تا 64 قواعد جدید ناظر بر انتشار آرای داوری و مدارک و اسناد ارائه شده در روند رسیدگی داوری است. مطابق ماده 62، چنانچه طرفین بر انتشار رای داوری نهای  و اسناد موافقت نموده باشند، مرکز مکلف به انتشار رای صادره خواهد بود. لازم به ذکر است که مطابق قواعد جدید، چنانچه طرفین ظرف 60 روز  از ارسال رای به طور مکتوب مخالفت خود را با انتشار آرا یا اسناد اعلام ننمایند، به طور پیش فرض چنین  تصور می شود که طرفین نسبت به انتشار آرا و اسناد مخالفتی نداشته و رضایت داشته اند که این پیش فرض در نسخ قبلی قواعد وجود نداشته است. مطبق ماده 66  قواعد نیز عموم میتوانند در جلسات رسیدگی ایکسید حضور به عمل بیاورند؛ مگر آنکه طرفین اختلاف به این امر اعتراض نمایند.

از دیگر نکات کلیدی قواعد جدید ایکسید، قواعد مربوط به «رسیدگی فوری  یا Expedited Arbitration» مندرج در مواد 75 تا 86 قواعد است. فرایند رسیدگی داوری سرمایه گذاری خارجی و در نهایت صدور رای داوری اصولا طولانی است. بر اساس مواد پیش گفته، طرفین میتوانند با توافق خود درخواست هدایت جریان داوری را تحت قواعد رسیدگی فوری نمایند. مطابق مواعد زمانی مندرج در این قواعد، هیات داوری در رسیدگی فوری باید ظرف 60 روز از ثبت دادخواست تشکیل شود و در نهایت رای داوری باید ظرف 120 روز از زمان پایان آخرین جلسه رسیدگی مربوط به مسایل ماهوی پرونده صادر شود. برخلاف بسیاری از سازمان های داوری،  ایکسید برای رجوع و استفاده از قواعد رسیدگی فوری خود، سقف مبلغ عددی اختلاف را به عنوان پیش شرط در نظر نگرفته است. با این وجود به نظر می رسد این قواعد برای اختلافات با مبالغ کمتر و یا در پرونده هایی که اختلاف پیچیدگی کمتری دارد، مناسب باشد.

ایکسید در قواعد داوری به روز رسانی شده 2022 نهادهای ویژه ای نیز در جهت افزایش سرعت در حل و فصل اختلافات در نظر گرفته است. از جمله میتوان به فراهم آوردن امکانی ویژه برای خوانده دعوا جهت درخواست از هیات داوری مبنی بر رد ادعاهایی که اساسا مبنای حقوقی ندارند (Dismissal for Manifest Lack of Legal Merit)   اشاره کرد. به این موضوع به اختصار و به طور غیر مستقیم در نسخه 2006 قواعد ایکسید پرداخته شده بود؛ اما در نسخه جدید قواعد به طور مستقل ماده ای بدان اختصاص یافته است (ماه 41). درخواست و اعتراض مبنی بر بی پایه و اساس بودن ادعای مطروحه میتواند نسبت به مسایل ماهیتی پرونده، مسایل شکلی یا صلاحیتی باشد و باید ظرف 40 روز از زمان تشکیل دیوان داوری به طور مکتوب اعلام شود. پیش بینی این موضوع در قواعد جدید می تواند بالقوه از اتلاف وقت و هزینه جلوگیری نماید.

یکی دیگر از تغییرات قواعد ایکسید در ماده 42 تصریح شده است؛ با این توضیح که برای نخستین بار به طور تفصیلی به تشریفات شکلی مربوط به تقسیم بندی فرایند داوری به دو مقطع (bifurcation) در داوری سرمایه گذاری پرداخته شده است. بر این اساس طرفین میتوانند از هیات داوری درخواست نمایند تا به یک موضوع  و سوالی خاص در مقطع مستقلی از فرایند رسیدگی داوری پرداخته شود.  خود هیات داوری نیز میتواند حسب صلاحدید خود، مسایل مختلف پرونده را تقسیم بندی نموده و به طور مجزا به آن رسیدگی نماید. عموما نیز در عمل این درخواست ناظر بر رسیدگی بر مبنای تفکیک میان مسایل شکلی و صلاحیتی از مسایل ماهوی پرونده است تا اگر به دلیل مسایل شکلی هیات داوری خود را صالح به رسیدگی نداند، در هزینه و زمان صرفه جویی شده و طرفین به ماهیت پرونده نپردازند. طرفین میتوانند هنگام طرح ایرادات شکلی در آغاز فرایند رسیدگی و یا در سایر مراحل تقاضای bifurcation خود را به طور مکتوب و در چارچوب های زمانی مندرج در مواد 42 تا 44 اعلام نمایند.

همچنین قواعد جدید مقرر می نماید که ثبت دادخواست و مدارک باید به صورت الکترونیک صورت گیرد؛ مگرآنکه در شرایط خاص و  استثنایی دیوان داوری نسخ چاپی و غیر الکترونیکی را لازم بداند. این رویکرد در بسیاری از قواعد داوری تجاری بین المللی نیز منعکس شده و حاکی از  دغدغه های زیست محیطی ایکسید جهت ترویج استفاده بیشتر از فناوری و paperless practice منطبق با استانداردهای بین المللی است.

نکات پایانی

همانطور که در قسمت نخست این نوشتار بیان شد، ایکسید مجموعه قواعد داوری، تسهیلات اضافی، میانجیگری و حقیقت یابی خود را اخیرا بروزرسانی و اصلاح نموده است. افزون بر اینها، ایکسید با همکاری دبیرخانه آنسیترال نسخه چهارم و جدید مجموعه دستورالعمل و کدهای رفتاری خود را منتشر نموده (Draft Code of Conduct for Adjudicators in International Investment Disputes) که عمدتا ناظر بر تاکید بر لزوم رعایت بی طرفی و استقلال داوران و ضرورت افشای مواردی که منجر به تعارض منافع میشود، است. این دستورالعمل پس از بررسی کلیه استانداردها و کدهای رفتاری مندرج در معاهدات سرمایه گذاری و قواعد داوری سرمایه گذاری تدوین شده است. همه این اصلاحات و تغییرات، ارمغان آور فصلی نو در عرصه حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری خارجی خواهد بود.

پرونده هایی که پس از تاریخ یک ژوئیه2022 در ایکسید به ثبت برسند، بر اساس قواعد داوری 2022 رسیدگی خواهند شد.به عبارت دیگر کلیه پرونده هایی که قبل از این تاریخ به ثبت رسیده و آغاز شده اند، تابع قواعد قبلی ایکسید هستند. با توجه به اینکه زمان زیادی از لازم الاجرا شدن این قواعد نمیگذرد، نمیتوان به طور دقیق کاربردی بودن قواعد را در عمل ارزیابی کرد. با این وجود با توجه به جمیع موارد پیش گفته در خصوص تغییرات مهم قواعد داوری ایکسید، میتوان چنین نتیجه گیری کرد که به نظر میرسد داوری های سرمایه گذاری تحت نظام ایکسید در آینده با کیفیت، کارایی و سرعتی بالاتر از قبل در ایکسید هدایت شود.