مروری بر پیش نویس پیمان برای آینده؛ راه حل جدید سازمان ملل برای بازگرداندن اعتماد -سجاد قدمیاری

سجاد قدمیاری – دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی
۱۴۰۳/۰۶/۲۰​

شوک‌های بزرگ جهانی در سال‌های اخیر از جمله همه‌گیری کووید-19، جنگ‌های ویران کننده همانند جنگ اوکراین، بحران اقلیمی و تهدید فناوری‌های نوظهور که سازمان ملل متحد را با موانع بسیاری برای تحقق اهداف منشور مواجه کرد دبیر کل ملل متحد را بر آن داشت تا در پاسخ به درخواست دولت‌ها برای ارائه ایده‌هایی درباره چگونگی پاسخگویی بهتر به چالش‌های فعلی و آینده، در سال 2021 گزارش «دستور کار مشترک ما» را منتشر کند که در ضمن آن، ایده برگزاری «اجلاس سران آینده» مطرح شد.

دولت‌های عضو ملل متحد در قطعنامه 307/76 مجمع عمومی موافقت نمودند که اجلاس سران آینده را در روزهای 22 و 23 سپتامبر 2024 برگزار کنند و ضمن آن در خصوص «پیمان برای آینده» به توافق برسند. هدف کلی اجلاس سران و پیمان، تایید مجدد منشور ملل متحد، تقویت چندجانبه‌گرایی، تقویت اجرای تعهدات موجود، توافق بر سر راه‌حل‌ چالش‌های جدید و تلاش برای بازگرداندن اعتماد اعلام شده است. لازم به ذکر است که این سند در صورت تصویب، از لحاظ حقوقی الزام‌آور نبوده و هدف از تهیه آن، ترسیم یک برنامه راهبردی برای دست یابی به اهداف منشور ملل متحد در آینده است.

پس از دعوت از سازمان‌های جامعه مدنی، سازمان‌های غیردولتی، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها برای اعمال نظر درباره پیمان، در ژانویه 2024، آلمان و نامیبیا، به عنوان تسهیل‌کنندگان برگزاری اجلاس سران آینده، انتشار پیش‌نویس صفر پیمان برای آینده را اعلام کردند. این ‌پیش‌نویس که به عنوان نقطه شروعی برای مذاکرات بین دولتی در سال جاری، با هدف نهایی اتخاذ یک پیمان بلندپروازانه، مختصر و اقدام محور برای آینده بوده، به دلیل کم رنگ بودن جنبه حقوق بشری اش مورد انتقاد واقع شده و تاکنون دوبار مورد بازبینی قرار گرفته که آخرین نسخه آن در تاریخ 17 ژوئیه 2024 منتشر شده و تا زمان برگزاری اجلاس برای رسیدن به یک توافق جامع میان دولت‌ها، مورد بازبینی مجدد قرار خواهد گرفت. مطابق تصمیم 568/77 مجمع عمومی ملل متحد، این پیمان شامل 5 فصل است: توسعه پایدار و تامین مالی برای توسعه؛ صلح و امنیت ‌بین‌المللی؛ علم، فناوری و نوآوری و همکاری دیجیتال؛ جوانان و نسل‌های آینده؛ و تغییر حکمرانی جهانی. در صورت توافق دولت‌ها، دو متن شامل قرارداد جهانی دیجیتال و بیانیه‌ای در مورد نسل‌های آینده به این پیمان الحاق خواهند شد که ‌پیش‌نویس این دو سند نیز اکنون در دسترس است.

در آخرین نسخه منتشر شده پیمان برای آینده، 58 اقدام همراه با 82 راهکار عملیاتی، ذیل 5 فصل مذکور مورد تصریح قرار گرفته است. در فصل اول که مرتبط با اهداف توسعه پایدار و تامین مالی برای توسعه است، تحقق اهداف 2030، رفع فقر و ناامنی غذایی، از بین بردن شکاف مالی در کشورهای در حال توسعه، تاکید بر اهمیت یک نظام تجاری چندجانبه، تقویت تلاش‌ها برای ایجاد جوامع صلح آمیز، عادلانه و فراگیر با دسترسی برابر به عدالت و حمایت از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، تسریع دستیابی به برابری جنسیتی و توانمندسازی همه زنان و دختران، افزایش تلاش برای رسیدگی به موضوعات تغییرات اقلیمی، افرایش تلاش برای محافظت از محیط زیست و ترویج فرهنگ و ورزش به عنوان جزء لاینفک توسعه پایدار مورد تاکید قرار گرفته است. همچنین در این قسمت از دولت های توسعه یافته خواسته شده از اقدامات اقتصادی یکجانبه که مانع دستیابی به توسعه اقتصادی و اجتماعی به خصوص در کشورهای در حال توسعه است خودداری کنند.

در فصل دوم با عنوان صلح و امنیت بین المللی که هدف اصلی از تشکیل سازمان ملل متحد است، تلاش بیشتر برای ایجاد و حفظ جوامع صلح آمیز، عادلانه و رسیدگی به علل ریشه‌ای درگیری‌ها، حفاظت از همه غیرنظامیان در درگیری‌های مسلحانه و اطمینان از دریافت کمک‌های بشردوستانه توسط افراد متاثر از درگیری نظامی، ترویج تفاهم و همکاری میان دول عضو و تنش زدایی از طریق حل مسالمت آمیز اختلافات، تعهد به تبعیت از تصمیمات دیوان ‌بین‌المللی دادگستری، ایجاد و حفظ صلح در سطح ملی، تسریع اجرای تعهدات در قبال زنان و جوانان، رسیدگی به چالش‌های ایجاد شده برای صلح و امنیت ‌بین‌المللی توسط اثرات نامطلوب اقلیمی و محیط زیستی، دنبال کردن آینده‌ای عاری از تروریسم، تطبیق دادن عملیات‌های صلح برای پاسخگویی بهتر به چالش‌های موجود و واقعیت‌های جدید، رسیدگی به تأثیر جدی تهدیدها برای امنیت و ایمنی دریایی، جلوگیری و مبارزه با جرایم سازمان یافته فراملی و جریان‌های مالی غیرقانونی، اجرای تعهدات در زمینه خلع سلاح و دنبال کردن دنیایی عاری از سلاح‌های هسته‌ای و استفاده از فرصت‌های مرتبط با تکنولوژی‌های دیجیتال و هوش مصنوعی و رسیدگی به خطرات احتمالی ناشی از آن‌ها مورد تصریح قرار گرفته است.

در فصل سوم با محوریت علم، فناوری و نوآوری و همکاری دیجیتال، به استفاده از فرصت‌های ارائه شده توسط علم، فناوری و نوآوری به نفع مردم و سیاره، تقویت ظرفیت‌های علمی، فناوری و نوآوری کشورهای در حال توسعه از طریق افزایش ابزارهای اجرایی، حمایت از حقوق مالکیت فکری برای حمایت از کشورهای در حال توسعه در دستیابی به توسعه پایدار، اطمینان از کمک علم، فناوری و نوآوری به بهره مندی کامل همه از حقوق بشر، اطمینان از کمک علم، فناوری و نوآوری به برابری جنسیتی و بهبود زندگی همه زنان و دختران، حفاظت، ایجاد و تکمیل دانش بومی، سنتی و محلی و حمایت از دبیرکل برای تقویت نقش سازمان ملل متحد در علم، فناوری و نوآوری اشاره شده است. همچنین قرارداد جهانی دیجیتال را نیز نباید فراموش کرد که مرتبط با این قسمت از پیمان است.

در فصل چهارم که کانون توجه آن جوانان و نسل‌های آینده است، سرمایه گذاری در توسعه اجتماعی و اقتصادی کودکان و جوانان برای دستیابی آنان به پتانسیل کامل خود، ترویج، حمایت و احترام به حقوق بشر همه جوانان و ترویج یکپارچه سازی و همه پذیری اجتماعی، تقویت مشارکت معنادار جوانان در سطح ملی و ‌بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است. اعلامیه نسل های آینده نیز مرتبط با این فصل است.

در فصل پایانی پیمان که مرتبط با تغییر حکمرانی جهانی است و گسترده ترین بخش آن نیز محسوب می شود، اصلاح شورای امنیت، تقویت شورای اقتصادی و اجتماعی برای تسریع در دستیابی به آرمان های توسعه پایدار 2030، تقویت مجمع عمومی و کمیسیون تحکیم صلح، تقویت نظام ملل متحد و چندجانبه گرایی، تقویت ارکان حقوق بشری سازمان ملل متحد برای تضمین برخورداری مؤثر همه از حقوق بشر، تسریع در اصلاح ساختار مالی بین‌المللی برای بسیج منابع مالی کافی در دستیابی به اهداف توسعه پایدار، پاسخگویی به نیازهای کشورهای در حال توسعه، مقابله با چالش تغییرات اقلیمی، ایجاد چارچوبی برای تکمیل و فراتر رفتن از تولید ناخالص داخلی، تقویت واکنش‌های ‌بین‌المللی به شوک‌های پیچیده جهانی، تقویت اجرای توافق‌نامه‌های زیست‌محیطی چندجانبه برای حفاظت از سیاره، تقویت حاکمیت بر فضای ماورای جو برای استفاده‌ صلح آمیز و ایمن و پایدار از آن به نفع تمام بشریت مورد تصریح قرار گرفته است.

نتیجه

با بررسی اقدامات مورد اشاره در پیمان، می­توان به این نتیجه رسید که سازمان ملل متحد حداقل بر روی کاغذ به دنبال تغییرات بزرگ و اهداف بلندپروازانه است و این حکایت از این واقعیت دارد که ملل متحد متوجه شده بیش از هر زمان دیگری حتی در تحقق حداقلی اهداف منشور با روند کنونی با بن بست مواجه شده و بیش از هر زمانی عجزش نمایان گشته است. به تازگی دبیرکل در گزارش سال 2024 خود در خصوص آرمان های توسعه پایدار 2030، عنوان داشت تنها 17 درصد اهداف آن با روند کنونی تا آن زمان قابل تحقق است که به هیچ وجه خبر خوبی نیست. فقر و فاصله طبقاتی هر روز بیشتر می­شود، جنگ غزه و اوکراین و جنگ های داخلی در آفریقا همچنان ادامه دارد، بحران اقلیمی هرروز جدی تر شده و و بیماری های فراگیر خطرناک تر می­شوند.

آنچه اهمیت دارد، تحقق این اهداف در عمل است که با روند کنونی بسیار دشوار به نظر می­رسد؛ مگر جامعه جهانی و به خصوص قدرت های بزرگ هرچه زودتر در سیاست های خود تجدید نظر کنند. مسائلی همچون اصلاح ساختار شورای امنیت، امحای سلاح های هسته ای، حمایت از دولت های در حال توسعه، بحران فلسطین و... از گذشته مورد توجه بوده و هرگز تحول آنچنان مثبتی در خصوص آن ها صورت نگرفته و همچنان نیز بدون اراده سیاسی قدرت های بزرگ امکان تحقق ندارد.

علاوه بر این، همانگونه که ذکر شد، این پیمان برای اینکه بتواند با استقبال بیشتر دولت ها مواجه شود، در یک قالب حقوقی الزام آور تنظیم نشده، که این امر نیز، به نوبه خود، از قدرت اجرایی آن به طرز محسوسی می­کاهد. بنابراین، برنامه جدید سازمان ملل برخلاف چیزی که این سازمان ادعا می­کند برای بازگرداندن اعتماد کافی نخواهد بود و تا اراده سیاسی قدرت های بزرگ بر تغییر واقعی نباشد دستیابی به این اهداف بلندپروازانه تقریبا محال است. امیدواریم این تغییر هرچه سریع تر رخ دهد وگرنه آینده زیاد روشنی برای نظام ملل متحد نمی­توان متصور بود.