مروری بر گزارش کمیسیون مستقل بین المللی تحقیق در مورد اراضی اشغالی فلسطین-محمد مهدی محمدی

محمد مهدی محمدی - دانشجوی ارشد حقوق بین‌الملل عمومی دانشگاه تربیت مدرس
۱۴۰۳/۰۵/۳۰

کمیسیون مستقل بین‌المللی تحقیق در مورد اراضی اشغالی فلسطین در گزارشی (A/HRC/56/26 )که بر اساس قطعنامه S-30/1 شورای حقوق بشر سازمان ملل در جلسه پنجاه و ششم 18 ژوئن تا 12 ژوئیه 2024 ارائه داد، پس از ارزیابی چارچوب حقوقی حاکم بر مناطق درگیری و احراز وضعیت اشغال نظامی توسط اسرائیل، به بررسی نقض قواعد بین‌المللی حقوق بشر، حقوق بشردوستانه و جنایات بین‌المللی احتمالی توسط همه طرف‌های درگیری بین 7 اکتبر تا 31 دسامبر 2023 می‌پردازد.

گزارش مزبور بر سه محور احراز وقایع، تحلیل حقوقی آن‌ها و ارائه توصیه‌های لازم به ذی‌نفعان این وضعیت طرح ریزی شده است. با این حال، برای بررسی و ارزیابی حوادث رخ داده، پیش از هر چیز باید زمینه و چارچوب شکل‌ گیری این وقایع از جمله چندین دهه خشونت، اشغال نامشروع و انکار حق تعیین سرنوشت فلسطینیان توسط اسرائیل، آوارگی اجباری مستمر، مصادره اموال و دارایی، استثمار منابع طبیعی، محاصره، شهرک سازی و گسترش شهرک‌ها، و تبعیض و ظلم سیستماتیک بر مردم فلسطین مورد مطالعه قرار گیرد. با حل مسائل پیشینی بسیاری از مشکلات پسینی و خلاء‌های موجود برطرف می‌شوند.  این امر در گزارش کمیسیون علیرغم نیاز گسترده به آن، با کمترین توجه مورد اشاره قرار گرفته است. شاید بتوان علت اصلی آن را مضیق دانستن کارکرد هیئت‌های تحقیق دانست که به نوعی با اهداف ایجاد این ساختارها در تضاد است.

با ارزیابی گزارش می‌توان به این نتیجه رسید که در رسیدن به یافته‌های عینی و حقوقی، کمیسیون با همان روش و استاندارد اثباتی که پیشتر برای تحقیقات خود اتخاذ کرده بود، از جمله مصاحبه با قربانیان درگیری‌ها، در مورد حملات صورت گرفته از سوی حماس و دیگر گروه‌های مسلح فلسطینی در 7 اکتبر 2023 به اهداف غیرنظامی و پایگاه‌های نظامی در اسرائیل از جمله حملات راکتی و خمپاره‌ای، و همچنین یافته‌های واقعی و حقوقی در مورد عملیات و حملات نظامی اسرائیل در سرزمین‌های اشغالی، به ویژه نوار غزه، با تمرکز بر دوره زمانی 7 اکتبر تا 31 دسامبر 2023، با بررسی تحمیل محاصره کامل، تخلیه و جابجایی غیرنظامیان و حملات به ساختمان‌های مسکونی و کمپ‌های پناهندگان، استفاده کرده است. در این راستا کمیسیون در تحقیقات خود با چالش‌های متعددی مواجه گردید؛ در رابطه با غزه، قابلیت کمیسیون برای ارتباط با قربانیان و شاهدان، به دلیل ادامه درگیری و اختلال گسترده در ارتباطات، محدود بوده و در نهایت موجب عدم دسترسی به حجم قابل توجهی از داده‌ها در این خصوص شده است. از سوی دیگر در رابطه با اسرائیل، علیرغم ارسال درخواست‌های متعدد از سوی کمیسیون به منظور گردآوری اطلاعات و دسترسی به منابع موجود به اسرائیل، هیچ واکنشی از سوی اسرائیل در پاسخ به درخواست‌های به عمل آمده صادر نگردید؛ مقامات اسرائیلی مکرراً و علناً امتناع اسرائیل از همکاری با تحقیقات کمیسیون را اعلام کرده بودند. بنابراین به نظر می‌رسد کیفیت داده‌های اکتسابی توسط کمیسیون و صحت و اعتبار آن‌ها به منظور استناد، با مشکلاتی جدی همراه باشد؛ و در نگاه موسع، تنها می‌توان آن‌ها را به مثابه شواهد و اَماراتی ظنی در جهت تحلیل حقوقی وضعیت موجود به کار گرفت.

در اولین هفته‌های شروع درگیری به اذعان کمیسیون، نیروهای امنیتی اسرائیل عمدتاً از حملات هوایی در مقیاس وسیع، بدون در نظر گرفتن اصول حاکم حقوق بشردوستانه از جمله اصول تفکیک، احتیاط و تناسب، برای هدف قرار دادن ساختمان‌های مرتفع و دیگر اماکن غیرنظامی، در محله الریمال، خان یونس و در شهر غزه، اردوگاه‌های آوارگان جبلیه و الشاطی و … استفاده کردند، که منجر به حجم قابل توجهی از تلفات غیرنظامیان -از جمله تا می 2024، تلفات در نوار غزه بیش از 34800 تخمین زده شد که از این تعداد 24682 نفر شامل 7356 کودک و 5419 زن تا 30 آوریل شناسایی شدند- و آوارگی جمعیت ساکن در مناطق مذکور گردید. (آخرین آمار منتظر شده در اواخر مرداد 1403 نشان می دهد که بالغ بر 40 هزار نفر در غزه کشته شده اند) در این میان نیروهای اسرائیلی به طور سیستماتیک، فلسطینیان و جامعه فلسطینی در کل را از جمله از طریق برهنگی اجباری در ملاء عام، شکنجه و آزار جنسی، با هدف تحقیر و تخریب، و به منظور ایجاد حس شرم و انقیاد، در معرض خشونت جنسی و جنسیتی قرار داده‌اند. (ص9 بند39-ص10 بند42)

بر اساس یافته‌های عینی موجود در گزارش، در 9 اکتبر، اسرائیل همراه با اعلام محاصره کامل نوار غزه، مسیرهای انتقال کالا و منابع ضروری را با مشکل مواجه کرد، دسترسی مردم به غذا، آب، سوخت و برق به شدت محدود گردید. تمام گذرگاه‌های بین اسرائیل و نوار غزه بسته شده و ارسال کمک‌های عادی و بشردوستانه با مشکلات جدی همراه شد. در حالی که اظهارات مقامات اسرائیلی نشان می‌دهد که قصد داشتند تامین مایحتاج اولیه از جمله غذا و آب را برای گروگان نگه داشتن مردم نوار غزه در جهت اهداف سیاسی و نظامی، بکار گیرند، بین بازه زمانی 7 تا 20 اکتبر، هیچ کامیون کمکی وارد نوار غزه نشد، که مستقیما بر دو سوم جمعیت نوار غزه تاثیر گذار بود. (ص11 بند48) در همین راستا در 26 ژانویه، دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده آفریقای جنوبی علیه اسرائیل تحت کنوانسیون نسل زدایی، دستور داد که اسرائیل ارائه خدمات اساسی و کمک‌های بشردوستانه ضروری فوری را به مردم غزه امکان پذیر کند. در 28 مارس 2024، دیوان دستور دومی را صادر کرد (اینجا ملاحظه شود)که بر اساس آن اسرائیل باید بدون تأخیر... از ارائه بدون مانع در مقیاس... خدمات اساسی و کمک‌های بشردوستانه مورد نیاز فوری را تضمین کند.

در کنار محاصره کامل نوار غزه، بیش از 80 دستور تخلیه صادر شده توسط نیروهای اسرائیلی بین 7 اکتبر تا 30 دسامبر 2023، بدون در نظر گرفتن شرایط ایمنی و سلامت غیر نظامیان، کمبود وسایل حمل و نقل، و توجه ناکافی به افراد آسیب پذیر در بازه زمانی نامتناسب با مقیاس تخلیه، در حالی صورت گرفت که در جریان تخلیه، این نیروها به حملات خود به مناطق امن تعیین شده از جمله رفح و خان یونس ادامه دادند. این حملات منجر به تلفات جانی از جمله کشته شدن غیرنظامیانی شد که مستقیماً در جنگ شرکت نداشتند. (ص13 بندهای 56 تا 60)

علیرغم امکان بروز مشکلات جدی فنی (که پیشتر به آن اشاره شد) برای یافته‌های گزارش، با این حال در راستای همکاری و حمایت با تحقیقات دفتر دادستانی دیوان بین‌المللی کیفری، کمیسیون در جهت تحلیل حقوقی وقایع گام برداشته و فضا را برای ارزیابی وضعیت از سوی دادستانی دیوان تسهیل کرده است.

در تحلیل حقوقی یافته‌ها، کمیسیون گروه‌های مسلح فلسطینی و غیرنظامیان فلسطینی که مشارکت مستقیم در درگیری داشته‌اند را متهم به ارتکاب جنایت جنگی برای هدایت عمدی حملات علیه غیرنظامیان، قتل یا کشتار عمدی، گروگانگیری، شکنجه، رفتار غیرانسانی یا ظالمانه، تخریب یا مصادره اموال، هتک حرمت و کرامت افراد، و نقض قواعد حقوق بین‌الملل بشر و بشردوستانه بویژه اصل تفکیک دانست. (ص16 بندهای 73 تا 78)

از سوی دیگر کمیسیون، مقامات و نیروهای امنیتی اسرائیلی را متهم به ارتکاب جنایت جنگی تحمیل گرسنگی به عنوان روش جنگی، هدایت عمدی و گسترده حملات علیه غیرنظامیان، اشیاء و اماکن غیرنظامی، قتل یا کشتار عمدی، انتقال اجباری و آوارگی، خشونت جنسی، رفتار غیرانسانی و ظالمانه، هتک حرمت و کرامت افراد، جنایت علیه بشریت در قالب حمله گسترده یا سیستماتیک علیه جمعیت غیرنظامی، کشتار، آزار و اذیت جنسیتی، شکنجه و رفتار ظالمانه، انتقال اجباری جمعیت، و نقض قواعد حقوق بین‌الملل بشر وحقوق بشردوستانه در حمایت‌های ویژه از کودکان و زنان، بویژه اصول تفکیک، احتیاط و تناسب دانست. (ص16 بندهای 79 تا 85)

از طرف دیگر در گفت وگوی تعاملی با کمیسیون تحقیق در مورد اراضی اشغالی فلسطین، نمایندگان کشورهای حاضر در جلسه ضمن اشعار بر اینکه گزارش منعکس کننده وضعیت وخیم در سرزمین‌های اشغالی فلسطین است و به وقایع منجر به جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت می‌پردازد، در مجموع و با بیان حداکثری، نظرات کارشناسی شده‌ کمیسیون در گزارش حاضر را تایید و تاکید کردند؛ و در جهت حمایت از اعتلای حقوق بین‌الملل بویژه قواعد ناشی از حقوق بین‌الملل بشر و حقوق بشردوستانه، تخلفات صورت گرفته از سوی طرف‌های درگیری علی‌الخصوص جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت را محکوم کردند. اقدامی که حاکی از رویه عملی دولت‌ها در جهت اعتلای ساختارهای عام‌الشمول و هنجارهای آمره است.

در نهایت و پس از جمع آوری نهایی گزارش و تحلیل حقوقی آن، کمیسیون با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی‌های خاص حاکم بر وضعیت منطقه و ابعاد جهان شمول آن که فارغ از طرف‌های درگیری، جامعه بین‌المللی درکل را نیز در ساحت‌های مختلف مورد هدف و تاثیر خود قرار می‌دهد، به ارائه توصیه‌ و پیشنهادهایی نسبت به مخاطبین و طرف‌های مستقیم یا با واسطه این وضعیت می‌پردازد.

نکته حائز اهمیت در رویکرد کمیسیون، شریک کردن کشورهای طرف اساسنامه رم می‌باشد؛ که با حمایت و همکاری کامل خود با تحقیقات دفتر دادستانی دیوان بین‌المللی کیفری در مورد وضعیت کشور فلسطین، نقش موثری در توسعه و اجرای عدالت در سطح جهانی، جلوگیری از بی‌کیفرمانی مجرمان، کاهش وقوع جرائم بین‌المللی و مجازات عاملان آن‌ها خواهند داشت. (ص21 بند113)

براساس توصیه‌های کمیسیون، تنها راه برای توقف چرخه‌های مکرر خشونت، از جمله تجاوز و درگیری هر دو طرف، اطمینان از پایبندی دقیق به قواعد حاکم حقوق بین‌الملل است که شامل پایان دادن به اشغال نامشروع اسرائیل در سرزمین فلسطین، تبعیض، ظلم و انکار حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین و تضمین صلح و امنیت برای یهودیان و فلسطینیان می‌باشد؛ در واقع آنچه کمیسیون به دنبال آن می‌باشد، پذیرش رژیم اشغال از سوی اسرائیل و پایبندی جدی به تعهدات ناشی از این ساختار حقوقی است. امری که به تبع آن فضای مناسب برای برطرف کردن اختلافات و مشکلات ریشه‌ای میان فلسطین و اسرائیل از جمله مقوله حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین را فراهم می‌کند. در همین راستا، بنا به نظر کمیسیون، اسرائیل باید فوراً به حملاتی که منجر به کشتار و معلولیت غیرنظامیان، آوارگی یا تخلیه اجباری و سایر فعالیت‌های ناقض اصول حقوق بین‌الملل بشر و بشردوستانه در سرزمین‌های اشغالی، از جمله محاصره غزه، پایان دهد. همچنین اسرائیل باید به وظایفش در چارچوب حقوق بین‌الملل اشغال و به طور کامل و فوری به دستورات دیوان بین‌المللی دادگستری در خصوص اقدامات موقت صادر شده در 26 ژانویه و 28 مارس عمل کند؛ تا علاوه بر رعایت تعهدات بر اساس کنوانسیون نسل زدایی، از ارائه بدون مانع کلیه خدمات اساسی و کمک‌های بشردوستانه به غزه اطمینان حاصل کند. مضافا باید به کمیسیون اجازه دهد به سرزمین‌های اشغالی و اسرائیل دسترسی داشته باشد تا تحقیقات کامل، بی‌طرفانه و مستقل، به‌ویژه در مورد نوار غزه مطابق با دستور دیوان درباره اقدامات موقت صادر شده در 24 مه 2024 انجام شود. (ص20 بند108)

از طرف دیگر کمیسیون اعلام می دارد که حماس و دیگر گروه‌های مسلح فلسطینی که کنترل عملی بر مناطق درگیری دارند، باید علاوه بر رعایت اصول حقوق بین‌الملل بشر و بشردوستانه، از آزادی فوری و بدون قید و شرط همه گروگان‌هایی که در غزه نگهداری می‌شوند و حفاظت از آنها، تحقیق، تعقیب و محاکمه افراد مسئول هر گونه جنایت جنگی، و خودداری از استفاده از اشیاء یا اماکن غیرنظامی برای مقاصد نظامی، در راستای تمامی تعهدات حقوق بین‌الملل بشردوستانه اطمینان حاصل  کنند. (ص20 بند109)

حرکت رو به جلوی کمیسیون و درگیر کردن نهادهای بین‌المللی ذی صلاح، گام بزرگی در تقویت ارکان نظام بین‌المللی بوده است. به همین منظور، علاوه بر طرف‌های درگیری، شورای امنیت نیز که به عنوان مرجع اصلی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی در مواجه با وضعیت موجود با رویکرد انفعالی و نا کارامد وارد میدان شد، به نظر کمیسیون وظیفه دارد با توجه به تداوم تهدید برای صلح و امنیت بین‌المللی و شدت جنایات، طبق فصل هفتم منشور سازمان ملل، از اسرائیل بخواهد که فوراً به قطعنامهS/RES/2735 (2024)  که در آن توافق آتش‌بس سه مرحله‌ای جامع برای پایان دادن به جنگ در غزه پیشنهاد شده و از اسرائیل و حماس خواسته تا آن را به طور کامل و بدون تاخیر و شرط اجرا کنند، عمل کند؛ به محاصره غزه پایان دهد و بار دیگر بر حق مردم فلسطین برای تعیین سرنوشت خود تاکید کند. (ص21 بند110)

در کنار شورای امنیت، کمیسیون از دبیر کل سازمان ملل نیز می خواهد که نام اسرائیل را در پیوست‌های گزارش سالانه بعدی دبیرکل درباره کودکان و درگیری‌های مسلحانه، مطابق با قطعنامه 1379 شورای امنیت (2001) و قطعنامه‌های بعدی فهرست کند، و کارگروه کشوری برای نظارت و گزارش دهی در سرزمین‌های اشغالی فلسطین را نهادینه کند؛ پیشنهادهایی که نقش موثری در احیای صلح در منطقه ایفا می‌کند. (ص21 بند111)

در مجموع و با عنایت به موضوعات مطرح شده در گزارش، می‌توان به این نتیجه رسید که اگرچه در مواردی ضعف‌های رویکردی مانع از تحقق صد در صدی هدف کمیسیون تحقیق شده است، ولی نباید نادیده انگاشت که کمیسیون در بسیاری از جهات گام‌های محکم و جسورانه‌ای در جهت تعالی آرمان‌های نظام بین‌المللی بویژه با نگاه واقعگرایانه برداشته است.