معصومه حسینی – دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بشر دانشگاه علامه طباطبایی
۱۴۰۳/۰۳/۱۹
کمیسیون کشورهای جزیرهای کوچک درخصوص تغییرات اقلیمی و حقوق بینالملل (COSIS) بموجب بند 5 ماده 3 و نیز بند 2 ماده 2 موافقتنامه تأسیس خود، طی نامه ای به تاریخ 12 دسامبر 2022 از دیوان بین المللی حقوق دریاها درخواست صدور نظریه مشورتی درخصوص دو پرسش موردنظر خود را طرح کرد. رییس دیوان از دول عضو، کمیسیون مذکور و سازمانهای بین الدولی فهرست شده در ضمیمه دستور خود دعوت کرد تا اظهارات خود را بصورت مکتوب ارائه نمایند و پس ازآن، در سپتامبر 2023 جلساتی را برای استماع اظهارات شفاهی آنان ترتیب داد. اتحادیه آفریقا، کمیسیون اروپا، مقام بین المللی اعماق دریاها و جامعه اقیانوس آرام بعداً درخواست کردند تا به لیست سازمانهای بین الدولی فوق اضافه شوند که دیوان با درخواست آنها موافقت کرد و در نهایت در 21 می 2024 نیز نظر مشورتی خود را صادر نمود. در این مطلب برآن هستیم تا ضمن بیان پرسشهای مطروحه، به تبیین و تشریح پاسخهای ارائه شده ازسوی دیوان بپردازیم.
پرسشهای COSIS از دیوان بینالمللی حقوق دریاها
کمیسیون پرسشهای خود را به شرح زیر مطرح نمود:
تعهدات خاص دولتهای عضو کنوانسیون حقوق دریاها ازجمله طبق بخش دوازدهم آن در خصوص:
الف) پیشگیری، کاهش و کنترل آلودگی محیط زیست دریایی در رابطه با آثار زیانبار ناشی از یا احتمالاً ناشی از تغییرات اقلیمی شامل گرم شدن اقیانوسها، بالا آمدن سطح آب دریاها و اسیدی شدن اقیانوسها که ناشی از انتشار گازهای گلخانهای در جو بواسطه انسان است، چیست؟
ب) حمایت و حفاظت از محیطزیست دریایی در رابطه با آثار تغییرات اقلیمی، شامل گرم شدن اقیانوسها، بالا آمدن سطح آب دریاها و اسیدی شدن اقیانوسها چیست؟
دیوان در پاسخگویی به پرسشهای فوق ابتدا به مروری کلی بر جنبه علمی موضوع ازطریق بررسی گزارشهای هیئت بین الدولی تغییرات اقلیمی (IPCC) که مورداستناد اکثر مشارکت کنندگان در رسیدگی بوده است و نیز جنبه حقوقی آن، از طریق بررسی اسناد بین المللی متعدد ازجمله کنوانسیون چارچوب ملل متحد درخصوص تغییرات اقلیمی، پروتکل کیوتو و موافقتنامه پاریس میپردازد و در گام بعد، به احراز صلاحیت و نیز بیان صلاحدید خود درباره صدور و یا عدم صدور نظر مشورتی پرداخته و درنهایت، اقدام به صدور آن مینماید.
مسئله صلاحیت و صلاحدید دیوان
دیوان قبل از پاسخ به پرسشهای کمیسیون، ابتدا به بررسی این مسئله میپردازد که آیا صلاحیت ارائه نظر مشورتی درخواست شده ازسوی کمیسیون را دارد یا خیر؟ و درصورت احراز صلاحیت، آیا دلیلی وجود دارد که دیوان به دلیل اعمال صلاحدید از پاسخ به این درخواست خودداری کند؟
الف- صلاحیت
بمنظور احراز صلاحیت دیوان برای صدور نظر مشورتی در قضیه حاضر، سه پیش شرط لازم است:
- یک موافقتنامه بین المللی مربوط به اهداف کنوانسیون وجود داشته باشد که به دیوان صلاحیت مشورتی اعطا نماید:
این مسئله در ماده 21 اساسنامه دیوان و ماده 138 آیین نامه آن و نیز نظر مشورتی صادره در قضیه کمیسیون منطقه ای شیلات (SRFC) مورد تأکید قرار گرفته است که در قضیه حاضر، موافقتنامه COSIS این پیش شرط را تأمین مینماید. زیرا یکی از مأموریتهای کمیسیون، مشارکت در تعریف، اجرا و توسعه تدریجی قواعد و اصول حقوق بینالملل مربوط به تغییرات اقلیمی ازجمله در حوزه تعهدات دولتها برای حمایت و حفاظت از محیطزیست دریایی است که درجهت یکی از اهداف اصلی کنوانسیون حقوق دریاها بویژه بخش دوازدهم آن -یعنی حمایت و حفاظت از محیطزیست دریایی- است. همچنین بند 2 ماده 2 موافقتنامه مزبور نیز به این مسئله میپردازد که کمیسیون میتواند درخصوص هر مسئله حقوقی موجود در چارچوب کنوانسیون حقوق دریاها از دیوان درخواست نظر مشورتی نماید. (پاراگرافهای 96-100)
- درخواست مطروحه از سوی یک نهاد مجاز ازسوی موافقتنامه و یا مطابق با آن به دیوان ارسال شده باشد:
کمیسیون در نشست سوم خود به اتفاق آرا تصمیم گرفت که براساس موافقتنامه COSIS از دیوان درخواست نظر مشورتی نماید و متعاقب آن، این درخواست از سوی رؤسای مشترک کمیسیون به دیوان ارسال شد. (پاراگراف 101)
- درخواست باید به یک مسئله حقوقی مربوط باشد:
پرسشهای مطروحه در درخواست کمیسیون، ماهیت حقوقی دارند. چراکه از دیوان خواسته شده تا برای پاسخگویی به آنها مفاد کنوانسیون حقوق دریاها و موافقتنامه COSIS را تفسیر و سایر قواعد مرتبط حقوق بین الملل را در این زمینه شناسایی نماید. (پاراگرافهای 102-104)
علاوه بر اینها دیوان میبایست ارزیابی میکرد که آیا پرسشهای طرح شده از سوی کمیسیون با هدف موافقتنامه COSIS «ارتباط کافی» دارد؟ با توجه به هدف موافقتنامه مزبور که در پیششرط نخست بیان شد، دیوان دریافت که «ارتباط کافی» موردنظر میان سؤالات مطروحه ازسوی کمیسیون و هدف موافقتنامه مزبور وجود دارد. (پاراگرافهای 105-109) فلذا به اتفاق آراء تصمیم گرفت که صلاحیت صدور نظریه مشورتی درخواست شده از سوی کمیسیون را داراست.
ب- صلاحدید
مطابق ماده 138 آیین نامه دیوان و نظریه مشورتی SRFC اینکه دیوان میتواند نظریه مشورتی صادر نماید باید به این معنا تفسیر شود که دیوان دارای اختیار و صلاحدید برای اجتناب از صدور نظر مشورتی است حتی اگر صلاحیت خود را احراز کرده باشد. لیکن بهرحال باید توجه داشت که درخواست نظر مشورتی نباید جز به دلایل قانع کننده رد شود. (پاراگراف 111) علیرغم ارائه دلایل متضاد ازسوی مشارکت کنندگان در رسیدگی بمنظور حمایت از صدور و یا عدم صدور نظر مشورتی، دیوان به اتفاق آراء تصمیم میگیرد که هیچ دلیل قانع کننده ای برای عدم ارائه نظر مشورتی وجود ندارد و به پرسشهای کمیسیون در قالب نظر مشورتی پاسخ خواهد داد. (پاراگرافهای 112-120)
نکات قابل توجه در پاسخ دیوان
1- کنوانسیون حقوق دریاها، موافقتنامه COSIS و سایر قواعد مرتبط حقوق بین الملل (قواعد خارجی)، مقررات قابل اعمال در این قضیه را تشکیل میدهند (پاراگراف 127) که باید تا حد امکان بطور منسجم و هماهنگ تفسیر شوند تا مجموعه واحدی از تعهدات همسو را ایجاد نمایند. (پاراگراف 136) ازجمله قواعد خارجی مرتبط میتوان به کنوانسیون چارچوب ملل متحد درخصوص تغییرات اقلیمی، پروتکل کیوتو و موافقتنامه پاریس اشاره کرد. (پاراگراف 137)
4- ازآنجاییکه پرسشهای مطروحه مربوط به تعهدات خاص دولتهای عضو کنوانسیون حقوق دریاها است، پس کمیسیون بدنبال نظر دیوان براساس کنوانسیون حقوق دریاها میباشد. فلذا دیوان باید بمنظور شناسایی این تعهدات و روشن سازی محتوای آنها، کنوانسیون را تفسیر کند و در انجام این کار درصورت لزوم، قواعد خارجی فوق را نیز در نظر بگیرد. (پارگراف 140)
5- سؤالات مطروحه محدود به بخش دوازدهم کنوانسیون نیست و سایر مقررات کنوانسیون نیز باید در نظر گرفته شود. (پاراگراف 144)
6- دیوان پاسخ خود را محدود به قواعد اولیه میکند چراکه اگر کمیسیون قصد داشت که دیوان مسائل مربوط به قواعد ثانویه را بررسی نماید، درخواست خود را صریحاً بر این اساس تنظیم میکرد. با اینحال تاحدی که برای روشن شدن محدوده و ماهیت تعهدات اولیه لازم باشد، ممکن است دیوان به قواعد ثانویه اشاره نماید. (پاراگرافهای 145-148) همچنین دیوان تأکید کرد که چنانچه یک دولت به تعهدات خود طبق ماده 194 عمل نکند، مسئولیت بین المللی متوجه آن خواهد شد. (پاراگراف 223)
7- دامنه تعهدات مندرج در پرسش دوم بسیار گسترده تر و جامع تر از تعهدات مندرج در پرسش اول است و تعهد به حمایت و حفاظت از محیطزیست دریایی، تعهد به پیشگیری، کاهش و کنترل آلودگی دریایی را در دل خود دارد. لیکن دیوان به همان ترتیبی که سؤالات طرح شدهاند به آنها پاسخ خواهد داد. (پاراگراف 152)
8- اصطلاح دولتهای عضو مندرج در متن سؤال هم به دولتهای عضو و هم سازمانهای بین المللی عضو کنوانسیون اشاره دارد. (پاراگراف 155)
پاسخ دیوان به پرسشهای COSIS
دیوان به هر دو پرسش طرح شده به اتفاق آرا پاسخ میدهد:
- پرسش نخست
فرض پرسش نخست این است که تعهدات مندرج در کنوانسیون حقوق دریاها ضرورتاً درخصوص تغییرات اقلیمی و اسیدی شدن اقیانوسها نیز اعمال میشود لیکن این فرض لزوماً صحیح نیست و لازم بود که دیوان قبل از پاسخ به پرسش اول، ابتدا به مسئله قابلیت اعمال تعهدات مندرج در کنوانسیون حقوق دریاها بر تغییرات اقلیمی و اسیدی شدن اقیانوسها بپردازد. دیوان در بررسی خود به این نتیجه میرسد که انتشار گازهای گلخانه ای بواسطه فعالیتهای انسانی در چارچوب تعریف آلودگی دریایی مندرج در کنوانسیون قرار میگیرد و سبب آلودگی محیط زیست دریایی میشود. مطابق جزء چهارم بند یک ماده یک کنوانسیون که به تعریف آلودگی میپردازد، سه معیار برای تشخیص آلودگی محیط زیست دریایی بواسطه فعالیتهای انسانی وجود دارد که چنانچه هرسه وجود داشته باشند میتوان دریافت که آلودگی رخ داده است:
یک ماده یا انرژی بصورت مستقیم یا غیرمستقیم توسط انسان وارد محیط زیست دریایی شود که بطور بالفعل و یا بالقوه منجر به آثار زیانبار گردد. گازهای گلخانه ای موادی از جنس هوا هستند که ازطریق فعالیتهای انسانی منتشر میشوند و بعنوان ماده یا بصورت مستقیم ازسوی انسان وارد محیطزیست دریایی میشوند و یا گرما را در جو به دام میاندازند و اقیانوسها، این گرما را ذخیره میکنند و باتوجه به اینکه گرما نوعی انرژی است، بشر بصورت غیرمستقیم یک نوع انرژی را از این طریق وارد محیطزیست دریایی میکند که درنهایت، میتواند منجر به آثار زیانبار متعددی برای اکوسیستمهای طبیعی و بشریت -ازجمله گرم شدن و اسیدی شدن اقیانوسها و بالا آمدن سطح آب دریاها- گردد. (پاراگرافهای 158-179)
فلذا مطالبق یافته فوق، دولتها مطابق کنوانسیون متعهد به اتخاذ اقدامات مناسب و لازم برای پیشگیری، کاهش و کنترل آلودگی دریایی ناشی از انتشار گازهای گلخانه ای بواسطه فعالیتهای انسانی هستند که یک نوع مراقبت مقتضی است که بدلیل خسارات جدی و غیرقابل بازگشت آن، سختگیرانه است و در این راستا لازم است دولتها تعهدات ذیل را اجرا نمایند:
الف) تعهدات بین المللی
1- همکاری بین المللی (مواد 194، 192، 200، 201، 207، 211، 212)
2- حمایت از دولتهای درحال توسعه بویژه دولتهای آسیب پذیرتر دربرابر تغییرات اقلیمی (مواد 202 و 203)
3- نظارت و گزارش دهی (مواد 204 و 205)
ب) تعهدات ملی (مواد 194، 217، 213، 222 و 206)
- پرسش دوم
دولتها مطابق کنوانسیون متعهد به اتخاذ اقدامات مناسب و لازم برای حمایت و حفاظت از محیطزیست دریایی دربرابر تغییرات اقلیمی و اسیدی شدن اقیانوسها هستند -این تعهد نیز نوعی مراقبت مقتضی است- که دراین راستا، میبایست تعهدات زیر را اجرا نمایند: (مواد 194، 61، 119، 63، 64، 118، 196)