پیامدها و چالش های بهره برداری از سد ایلیسو برای ایران و منطقه(بخش اول)-دکترسید قاسم زمانی و پویا برلیان

دکتر سید قاسم زمانی- استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی 

پویا برلیان- دانشجوی دوره دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی

۱۴۰۰/۰۹/۲۷

در خاورمیانه بحران آب چالشی بزرگ در برابر دولت­ های منطقه رقم زده است. آب از مولفه های اساسی توسعه و توسعه نیز زمینه ساز امنیت بیشتر به شمار می­ رود. عدم مدیریت صحیح منابع آبی، به ویژه در منطقه خاورمیانه، می­تواند به تنش­ های سیاسی و منطقه­ ای بر سر منابع آبی مشترک منجر شود.امری که تاحدودی تنش های چند دهه اخیر درباره نفت را در حاشیه قرار خواهد داد. رودهای دجله و فرات همواره مورد توجه قدرت های منطقه ای خاورمیانه بوده است. دجله و فرات هرچند در قالب دو جریان آبی مستقل از هم مطرح می شوند اما با توجه به این که این دو رود از طریق سد سامرا-ثرثار در شمال بغداد به هم می پیوندند، هر دو یک حوضه آبریز مشترک به شمار می روند. حوضه آبریز رودخانه­ های دجله و فرات بین شش کشور ترکیه، سوریه، عـراق، ایــران، عـربستان سعودی و اردن مشترک هستند. دجله و فرات در منطقه ­ای بین دو اقلیم مرطوب و بیابانی قرار دارند و میزان جریان آب در این دو رودخانه در فصول مختلف دارای نوسانات بسیاری است. مساحت حوضه آبریز فرات حدود ۴۴۰ هزار  کیلومتر مربع برآورد شده است که ۴۰ % آن در عراق، ۱۷% در سوریه، ۲۸% در ترکیه و ۱۵ % در عربستان سعودی، کویت و اردن  قرار دارد. مساحت حوضه دجله نیز حدود ۲۲۱ هزار کیلومتر مربع برآورد شده است که ۵۶ % آن در عراق، ۰.۴ % در سوریه،  ۲۴.۵ درصد در ترکیه و ۱۹ درصد در ایران واقع شده است.(اینجا و اینجا)  دولت­ های ساحلی این دو رودخانه بر سر منابع آبی آن به شدت رقابت دارند. این امر به ویژه به دلیل نبود هماهنگی در  توسعه پروژه­ های بهره­ برداری از آب این حوضه آبریز است. این مقاله در دو قسمت به پیامدها و چالش های بهره برداری از سد ایلیسو برای ایران و منطقه خاورمیانه می پردازد. در قسمت نخست، نگاهی کلی به پروژه آناتولی جنوب شرقی(گاپ) و پیامدهای بهره برداری از سد ایلیسو خواهیم داشت. در قسمت دوم مقاله، مسئله امنیت آب در خاورمیانه و مسئولیت بین­ المللی دولت ترکیه مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت، به جمع بندی موضوع و ارائه راهکارها خواهیم پرداخت.

مبحث اول-پروژه گاپ در نگاهی کلی

ترکیه سالیان درازی است که در راستای الحاق به اتحادیه اروپا گام بر می­ دارد و به منظور نیل به این هدف و استاندارد­های مورد نظر اتحادیه اروپا، طرح­ ها و پروژه ­های مهمی را در دست اجرا دارد. پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ) به عنوان یکی از بزرگ­ترین پروژه­ های توسعه منابع آبی در ترکیه در جهت سیاست­ های راهبردی و کلان این کشور، سالیان قابل توجهی است که همت و سرمایه دولت ­های گوناگون ترکیه را به خود مشغول ساخته است. اهداف کلی پروژه مذکور که در جنوب شرقی ترکیه در دست اجرا و توسعه است، عبارتند از افزایش رفاه عمومی، رشد و توسعه اقتصادی منطقه جنوب شرقی این کشور. طرح فوق، طرحی عمرانی است که بر مبنای آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برقابی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد. ترکیه ادعا می­کند این پروژه با جامعیت خود و با هدف توسعه پایدار بر روی حوضه رودخانه­ های دجله و فرات در حال اجراست.

در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و در مجموع ۱۹ نیروگاه برقابی ساخته خواهد شد. احداث سد به طور کلی به چندپارگی آبراه منجر می ­شود. آبراه­ ها مسیری هستند که برای عبور آب به وجود می­ آیند و به دو دسته کلی تقسیم می­شوند: قنات ­ها یا راه ­آب­هایی که برای عبور آب ایجاد می­ شوند. راه­ های آبی که برای عبور کشتی­ ها و وسایل نقلیه آبی ایجاد می­شوند، اغلب به رودخانه­ ها، دریاچه­ ها یا اقیانوس منتهی می ­شوند. آبگیری سد، منجر به آثار قابل توجهی بر فرایندهای طبیعی آبراه شده و در نهایت باعث تغییر ساختار بوم­ شناختی زیست­ بوم ­ها می­شود. به­ طور کلی می توان آثار زیست­ محیطی و پایداری سدهای بزرگ را در مواردی مانند: ازبین رفتن جنگل ها و زیستگاه های جانوری و گونه های گیاهی و خراب شدن حوضچه های آبریز انتشار گازهای گلخانه ای از مخازن به علت فاسدشدن پوشش گیاهی و جریان کربن از حوضچه کاهش تنوع آبزیان در بالادست و پایین دست سدها، برشمرد.

پس از تکمیل، انتظار می­رود که پروژه گاپ ۱.۷ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و زمینه ساز تولید سالانه ۵۵ میلیارد کیلووات ساعت برق شود. نخستین سازه بزرگ که در این طرح ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. به منظور آن­که هنگام آبگیری این سد، از آسیب­ های احتمالی به سوریه کاسته شود، ترکیه طبق پروتکل ۱۹۸۷(مربوط به همکاری اقتصادی با سوریه) متعهد شده است در طی این دوره به طور میانگین ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه به سمت سوریه و عراق روان کند.(دولت عراق بارها از ترکیه افزایش حقابه فرات را به ۷۰۰ متر مکعب در ثانیه درخواست نموده اما همواره با مخالفت ترکیه مواجه شده است.) چنان­چه در طول یک ماه ترکیه نتواند این مقدار آب را فراهم سازد، باید کمبود آن را در ماه بعدی جبران کند. در ۶ دسامبر ۱۹۸۹ دولت ترکیه اعلام کرد برای آبگیری سد آتاتورک، به مدت یک ماه راه برآب فرات بسته خواهد شد. این عملیات از ۱۳ ژانویه تا ۱۲ فوریه ۱۹۹۰ انجام شد و طی آن مقدارآب در بخش پایین بسیار کم شد. سوریه واکنش شدیدی به این اقدام نشان داد، زیرا منطقه در معرض خشکی و کم آبی کم سابقه ای قرار گرفت. در مقابل، ترکیه به مقررات پروتکل پیش گفته استناد می جست ومعتقد بود که طی یک ماه عملیات، دست کم ۷۵۰ متر مکعب آب در ثانیه تحویل داده که در واقع به علت آب شدن برف، این مقدار تا ۱۰۰۰ متر مکعب هم رسیده است.

سد ایلیسو به عنوان بخشی از پروژه آناتولی جنوب شرقی با هدف تولید ۲۷۳۰۰ گیگاوات ساعت انرژی برق آبی، بر روی رودخانه دجله و در حوضه آبریز خلیج فارس (یا حوضه آبریز دجله و فرات) قرار گرفته است. شروع روند بررسی و مطالعات پروژه مورد نظر در منطقه جنوب شرقی ترکیه از ۱۹۵۴ میلادی آغاز شد و با تشکیل کنسرسیومی از ۷ شرکت اروپایی و ۳ شرکت ترکیه­ای در دهه ۱۹۹۰ میلادی، ساخت سد ایلیسو در اوت ۲۰۰۶ آغاز گشت و در نیمه نخست سال ۲۰۱۹ میلادی، به مرحله بهره­ برداری رسید.

مبحث دوم-پیامدهای بهره برداری از سد ایلیسو

ترکیه با احداث سد ایلیسو بر روی رود دجله از ورود میزان قابل ملاحظه ­ای از منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند و تبعات زیست‌­ محیطی تنش آفرینی بین کشورهای عراق، سوریه و ایران ایجاد خواهد کرد. در واقع با آب­گیری سد ایلیسو، رودخانه دجله در عراق و تالاب هورالعظیم در ایران با کمبود آب یا خشکی مواجه خواهند شد؛ زیرا دجله مستقیم به اروند می­رسد و رود مذکور منبع اصلی تامین آب هور العظیم است و لذا کاهش ورودی اروند­رود، به خشکیدن گستره وسیع­تری از تالاب مشترک هورالهویزه-هور العظیم منجر خواهد شد. افزون بر این پیامد­های مخرب زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی گسترده و از جمله فراگیر شدن بحران ریزگرد­ها در ایران، نابودی کشاورزی و دامداری در کشور­های عراق و سوریه، افزایش غلظت نمک در خلیج فارس و در معرض خطر قرارگرفتن آبزیان و... نیز پیش ­بینی می­شود. همچنین، گسترش نابسامانی­ های سیاسی و اجتماعی در عراق، وضعیت مرزهای غربی جمهوری اسلامی ایران را نیز با مشکل فزاینده­ای مواجه می ­سازد.

در نگاهی کلی، بهره­ برداری از سد ایلیسو پیامدهای زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نظامی را برای ایران به دنبال خواهد داشت. یکی از این چالش­ ها و بحران­ ها برای ایران، پیامدهای زیست محیطی است. چالش­ های زیست محیطی بهره­ برداری از سد ایلیسو برای میهن مان را می توان در ۵ حوزه تقسیم نمود: ۱-ایجاد بحران آب (مواردی نظیر قطع یا کاهش حجم آب در اروندرود، کاهش حق آبه تالاب هورالعظیم، کاهش حجم آب سدهای منطقه پایین دست، کاهش سفره­­ های آب زیرزمینی، افزایش آلودگی­ های آب،  ورود آب شور دریا به اروندرود و نهرهای متصل به آن) ۲-فرسایش خاک (مواردی همچون خشک شدن تالاب­ ها و دریاچه­ ها، خشکی و کاهش رطوبت خاک، تخریب اراضی کشاورزی، مراتع و جنگل ­ها و تشدید بیابان­زایی) ۳-تغییر اکوسیستم (نظیر خشکسالی­ های مستمر، تخریب محیط زیست و از بین رفتن تنوع زیستی) ۴-کاهش کیفیت هوا (مواردی همچون کاهش رطوبت هوا، ورود و تولید ریزگردها، انتقال سموم و افزایش آلودگی­ هوا) ۵-افزایش بلایای طبیعی (همچون افزایش سیل، آتش سوزی های مکرر، بروز آفات و بیماری های گیاهی). سد آتاتورک به عنوان نخستین سازه بزرگ پروژه گاپ، یکی از عوامل مهم خشک شدن مساحت زیادی از زمین­ های کشاورزی عراق است. به عبارتی، آب رودخانه­ های دجله و فرات به­ واسطه سدسازی­ های ترکیه کم شده و دشت بین ­النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گردوغبار تبدیل شده است. دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ آتاتورک بر رود فرات، پدیده ریزگردها در منطقه را به وجود آورد که به ایران سرایت کرده و این پدیده با ساخت و بهره برداری از سد ایلیسو بر دجله در حال تشدید است. خشکسالی­ های بزرگ، افزایش ریزگردها در منطقه غرب و جنوب­غربی ایران یکی از چالش ­های مهم زیست­ محیطی خواهد بود. افزون بر پیامدهای زیست محیطی، برهم خوردن توازن اقتصادی در منطقه خاورمیانه به نفع ترکیه (از جمله افزایش تولیدات، افزایش صادرات، رشد اقتصادی پایدار، توسعه گردشگری) یکی از پیامدهای پروژه گاپ و سایر پروژه ­های آبی مشابه در ترکیه است. مهاجرت و جابجایی جمعیت (نظیر آوارگی و جابجایی ساکنان جنوب غرب، مهاجرت گروهی، افزایش حاشیه نشینی و متروک شدن بخشی از استان خوزستان) از جمله پیامدها و بحران های اجتماعی پروژه گاپ برای ایران است و در این راستا افزایش تنش های سیاسی و منطقه ای به ویژه میان ایران و ترکیه دور از ذهن نیست.

بهره برداری از سد ایلیسو همچنین آثاری ویرانگر بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی عراق خواهد داشت. دولتمردان عراق مواردی مانند ورود آسیب شدید به کشاورزی این کشور، عدم امنیت غذایی، شوری و آلودگی لایه ­های آبدار زیرزمینی (نتیجه کاهش ورود آب‌های شیرین و عدم تغذیه سفره‌های زیرزمینی)، معضلات روزافزون بهداشتی، ایجاد کانون­ های گرد و غبار در محدوده تالاب­ های مرکزی بین­ النهرین و سرانجام نابودی اقتصاد ملی عراق را از پیامدهای ویرانگر بهره برداری از سد ایلیسو ارزیابی می کنند. در کل از میانگین آب دو رودخانه دجله و فرات در حدود ۲/۶۳ در صد از ترکیه تأمین می شود. ۹۵ درصد جریان سالانه فرات و سرشاخه های آن از ترکیه به عراق سرازیر می شود. این میزان در ارتباط با دجله به حدود ۴۴ درصد می رسد. در حقیقت رگ حیات کشور عراق رودخانه دجله و فرات است. یکی از مهم­ترین چالش­های مدیریت منابع آبی عراق، سرچشمه گرفتن رودهای دجله و فرات از کشور ترکیه است. عراق همواره این نگرانی را دارد که ترکیه با برداشت بی­ رویه از آب این دو رود، باعث خشک شدن جریان آب به عراق شوند. در این میان سوریه نیز از پروژه گاپ متاثر بوده است و به ویژه از روند بهره برداری از سد آتاتورک. زیرا فرات و رودهای فرعی آن منبع اصلی آب سوریه بوده و نیازهای اساسی این کشور از جمله تولید مواد غذایی، الکتریسیته و آب آشامیدنی برای جمعیت آن وابسته به رود فرات و رودهای فرعی آن بوده است، اما با توسعه پروژه گاپ و به ویژه سد آتاتورک، افزون بر کاهش سطح آب فرات، آلودگی آن توسط آفت ­کش ­ها و مواد شمیایی و نمک، دولت سوریه را با چالش­ ها و بحران های عمیقی مواجه نموده است.

آنچه تاکنون مورد بحث و بررسی واقع شد، حکایت از آن دارد که بهره برداری از سد ایلیسو توسط دولت ترکیه پیامدهای پرمخاطره­ای را بر منطقه خاورمیانه تحمیل خواهد کرد. ترکیه از جمله کشورهایی است که در نیم قرن اخیر، درصدد استفاده از منابع آبی خود و بکارگیری راهبردهای جدید جهت مدیریت منابع آب به منظور تامین اهداف اقتصادی و سیاسی خود و دستیابی به هژمونی آبی بوده است. اگر سایر دولت ­های منطقه از منابع نفتی برخوردارند، ترکیه اما از نظر اقلیمی به منابع آبی بیشتری دسترسی دارد و با توجه به این مسئله در تلاش است تا با اجرای طرح ­های متعدد آبی بدون توجه به پیامدهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و زیست محیطی این طرح­ها برای سایر دولت­ های منطقه، از منابع آبی خود در برابر کشورهای نفت ­خیز خاورمیانه استفاده کند.

بحران آب به ویژه در منطقه خاورمیانه می تواند شرایط خطرناکی را از حیث بروز اختلافات ریشه دار بر سر مدیریت منابع آبی مشترک میان برخی از دولت های این منطقه رقم زند. در منطقه خاورمیانه که از دیرباز با چالش کم آبی مواجه بوده، شمار مواردی که آب مبنایی مهم برای بروز اختلاف یا منازعه شده، رو به فزونی است. کوشش جامعه بین المللی در وضع قواعد و مقررات الزام آور و غیر الزام آور مانند قواعد هلسینکی۱۹۶۶، قواعد برلین۲۰۰۴، کنوانسیون هلسینکی ۱۹۹۲برای حفاظت و استفاده از آبراه­ ها و دریاچه­ های بین ­المللی و کنوانسیون ۱۹۹۷ راجع به حقوق استفاده ­های غیر کشتیرانی از آبراه ­های بین المللی نشان دهنده اهمیت ابعاد این بحران است. آن­چه در اسناد فوق مورد تاکید قرار گرفته اصولی مانند بهره برداری معقول و منصفانه از منابع آبی مشترک، اصل منع ایراد آسیب مهم، اصل همکاری، اصل پیشگیری و اصل احتیاط به عنوان اصول بنیادین حقوق بین­ الملل محیط زیست و حقوق بین­ الملل آب در کنار دیگر اصول و قواعد عرفی بین­ المللی در این حوزه است.

در قسمت دوم این مقاله، تاثیر سد ایلیسو بر بحران امنیت آب در خاورمیانه ، مسئولیت بین المللی دولت ترکیه و راهکارهای پیشنهادی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.