چارچوب جهانی مواد شیمیایی و پنجمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت مواد شیمیایی-الهه پوینده

الهه پوینده – دانش آموخته رشته مطالعات صلح، درگیری و توسعه
۱۴۰۲/۰۹/۱۷​

کره زمین و بشر با سه بحران محیط زیستی روبرو هستند که از میان آن‌ها تنها تغییرات اقلیمی شناخته شده است و دو بحران دیگر یعنی مدیریت مواد شیمیایی و از دست دادن تنوع زیستی چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند. برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP) در همین راستا و در سال 2006 چارچوبی سیاسی با عنوان رویکرد استراتژیک به مدیریت بین‌المللی مواد شیمیایی (Strategic Approach to International Chemicals Management -SAICM) را بنا نهاد اما این چارچوب در رسیدن به اهدافش موفق نبود. بنابراین در سال 2015 فرآیندی برای تکمیل آن آغاز شد. 8 سال کار مقدماتی در نهایت با تصمیم پنجمین کنفرانس جهانی مواد شیمیایی (International Conference on Chemicals Management - ICCM5) در شهر بُن آلمان به بار نشست.

طی این کنفرانس که از سوی UNEP در روزهای 25 تا 30 سپتامبر 2023 برگزار شد، نمایندگان بخش‌های گوناگون دولتی و غیردولتی به توافقی جدید با موضوع کاهش مخاطرات زیست‌محیطی ناشی از مواد شیمیایی و زباله‌ها دست یافتند و بر اساس آن متعهد شدند به تدریج خطرناک‌ترین این مواد را حذف کنند. بر اساس توافقات این کنفرانس، اهداف ملموس و دستورالعمل‌هایی برای چرخه حیات مواد شیمیایی در قالب چارچوب جهانی مواد شیمیایی (Global Framework on Chemicals - GFC) تنظیم شد. این کنفرانس هم‌چنین اعلامیه بن را به تصویب رساند. با پذیرش این چارچوب، آلودگی مواد شیمیایی و زباله‌ها، عاملی هم‌سطح بحران تغییرات اقلیمی و از دست رفتن تنوع زیستی شناخته می‌شود.

پیشینه

مواد شیمیایی و زباله‌ها، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بشری هستند اما تاثیرات مخربی نیز بر محیط زیست و سلامت انسان باقی می‌گذارند، به ویژه با رشد جمعیت بشر، مدیریت صحیح این مواد بیش از پیش مهم است. شهرهای جهان تا سال 2025 سالانه حدود 2.2 میلیارد تن زباله‌ تولید خواهند کرد. اما تا پیش از این، اقدامات کشورها برای کاهش چالش‌های ناشی از این مواد کافی نبوده است. به عنوان مثال تا سال 2014 تنها 57% تعهدات کشورها برای ارائه داده و اطلاعات بر اساس کنوانسیون بازل با موضوع کنترل جابه‌جایی فرامرزی زباله‌های خطرناک محقق شد. (منبع) از همین رو به تشویق UNEP و برای تشویق به توسعه سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری برای کاهش مخاطرات مواد شیمیایی، کنفرانس‌های بین‌المللی مدیریت مواد شیمیایی ICCM آغاز به کار کردند.

• کنفرانس اول ICCM1: در فوریه 2006 در دبی برگزار شد و طی آن رویکرد استراتژیک به مدیریت بین‌المللی مواد شیمیایی SAICM با هدف مدیریت صحیح مواد شیمیایی به تصویب رسید تا توافقات حاصله در نشست جهانی ژوهانسبورگ 2002 و مدیریت مواد شیمیایی در چرخه حیاتشان و کاهش تاثیرات آن‌ها بر انسان و محیط زیست تا سال 2020 محقق شود.
• کنفرانس دوم ICCM2: در می 2009 در ژنو سوییس برگزار شد و اولین مرور بر پیشرفت اجرایی SAICM و اولین گردهمایی نمایندگان کشورها و بخش‌های مختلف برای تبادل نظر در امور مواد شیمیایی بود. در این کنفرانس، ضمن مرور امور صورت گرفته، موضوعات نوظهور، آینده مالی و شیوه ارائه گزارش‌های این چارچوب مورد بحث قرار گرفت.
• کنفرانس سوم ICCM3 :در سپتامبر 2012 در نایروبی کنیا برگزار شد. این کنفرانس برای اولین بار میزان پیشرفت اجرای اهداف مورد نظر را با بررسی داده‌های ملموس و شاخص‌های خود سنجید، به موضوعات نوظهور پرداخت، اعتبار مالی SAICM را سنجید و اضافه کردن اقدامات جدید به برنامه اجرایی خود و برنامه آینده‌اش را بررسی کرد.
• کنفرانس  چهارم ICCM4: در سپتامبر 2015 در ژنو سوییس برگزار شد. این کنفرانس به عنوان آخرین کنفرانس تصمیم‌گیری در چارچوب SAICM، نقطه عطفی به شمار می‌آید. هدف از این کنفرانس شناسایی چالش‌های باقی‌مانده و اتخاذ تصمیم برای ممکن شدن دستیابی به اهداف 2020 برنامه ژوهانسبورگ بود. کنفرانس، میزان دستیابی به اهداف در بخش‌ها و مناطق گوناگون را ارزیابی کرد، به موضوعات نوظهور حوزه سیاستگذاری پرداخت و در خصوص مدیریت مواد شیمیایی در قالب اهداف توسعه پایدار صحبت کرد.

این جلسات منجر به توسعه و پذیرش اسناد مهم متعدد و ابتکاراتی چون بیانیه دبی شدند. این نتایج در پیشرفت امنیت و مدیریت مواد شیمیایی در سراسر جهان نقش داشته‌اند. گفتگوها در این کنفرانس‌ها، طیف وسیعی از چالش‌های جهانی را از جمله مدیریت مواد شیمیایی خطرناک و کاهش آلاینده‌های آلی پایدار، گسترش جایگزین‌های امن‌تر و ادغام مدیریت مواد شیمیایی در اهداف توسعه پایدار در برداشت.

پنجمین کنفرانس جهانی مواد شیمیایی (ICCM5)

با توجه به چالش‌های ماندگار کنفرانس‌های پیشین و دست نیافتن به اهداف تعیین شده برای سال 2020، فرآیند آمادگی کنفرانس پنجم در سپتامبر 2022 در بخارست آغاز شد، جلسه‌ای که ابتدا بنا بود در اکتبر 2020 برگزار شود ولی به دلیل همه‌گیری کووید 19 به تعویق افتاد. کنفرانس پنجم با بهره‌گیری از یک فرآیند مذاکراتی منحصر به فرد که در آن نمایندگان دولت‌ها، بخش خصوصی، سازمان‌های مردم‌نهاد، سازمان‌های بین‌الدولی، جوانان و دانشگاهیان در سطحی برابر در آن شرکت کردند تصمیمی تاریخی اتخاذ و چارچوب جهانی مواد شیمیایی: برای سیاره‌ای عاری از آسیب‌های مواد شیمیایی و زباله‌ها (Global Framework on Chemicals – For a Planet Free of Harm from Chemicals and Waste) را تصویب کرد.

این چارچوب که بر اهداف 28گانه متکی است، نقشه راه کشورها و دیگر بازیگران را برای همکاری در اداره چرخه حیات مواد شیمیایی معین می‌کند؛ اهدافی که برای بهبود مدیریت مسوولانه مواد شیمیایی و زباله‌ها وضع شده‌اند. این اهداف هم‌چنین ارتباطی قوی با دیگر برنامه‌های جهانی مانند تغییرات اقلیمی، تنوع زیستی، حقوق بشر و سلامت برقرار، و ضمن ارتباط با دیگر اهداف استراتژیک، تعهدات گوناگونی چون ایجاد سازوکارهای قانونی و ساختاری لازم، دسترس‌پذیر کردن داده‌ها و اطلاعات، اِعمال جایگزین‌های امن و پایدار و توسعه ظرفیت‌ها برای افزایش همکاری و تضمین منابع مالی کافی را تعیین می‌کنند. بیش‌تر این اهداف برای تحقق تا سال 2030 و هم‌راستا با تحقق اهداف توسعه پایدار تنظیم شده‌اند. در حقیقت، تحقق توسعه پایدار و آرمان های 17 گانه آن بدون تحقق مدیریت صحیح مواد شیمیایی ممکن نخواهد بود. GFC دارای عناصر جدیدی در مقایسه با SAICM است تا بتواند بر ضعف‌های آن غلبه کند؛ به عنوان مثال به جای تعیین اهداف کلی، اهداف زمانبندی شده‌ای را وضع می‌کند که اجرای آن‌ها با استفاده از شاخص‌های گوناگون قابل اندازه‌گیریست. (منبع)

دستاوردهای ICCM5

در پی این کنفرانس و بر اساس چارچوب جهانی جدید، دولت‌ها متعهد شده‌اند که تا سال 2030 میلادی، سیاست‌ها و مقرراتی را با هدف کاهش آلودگی شیمیایی وضع کرده و جایگزین‌های امن‌تری را ترویج کنند. به علاوه صنایع ملتزم به مدیریت مواد شیمیایی به گونه‌ای شده‌اند که آلودگی و پیامدهای مخرب را کاهش ‌دهد. این چارچوب هم‌چنین خواستار حذف تدریجی آفت‌کش‌های به شدت خطرناک مورد استفاده در کشاورزی، پیشگیری از معاملات غیرقانونی و قاچاق مواد شیمیایی و زباله‌ها و اجرای چارچوب‌های قوانین ملی تا سال 2035 است. به علاوه GFC، مدیریت مسوولانه مواد شیمیایی در بخش‌های گوناگون – از جمله صنایع، کشاورزی و مراقبت‌های درمانی – و تقویت شفافیت و دسترسی به اطلاعات در مورد مواد شیمیایی و خطرات منتسب به آنان را خواستار است.

یکی از تصمیمات ماخوذه برای اجرای این چارچوب، ایجاد امکان تامین مالی از منابع گوناگون بود. بر اساس توافقات، «صندوق چارچوب جهانی مواد شیمیایی (Global Framework on Chemicals Fund )» تاسیس شد که زیر نظر برنامه محیط زیست ملل متحد اداره می‌شود. این صندوق برای بازه زمانی محدود برپا شده است و می‌تواند منابع چندجانبه، دوجانبه و بخش خصوصی را در بر بگیرد. آلمان به عنوان رئیس کنفرانس، پرداخت 20 میلیون یورو را به این صندوق متعهد شد.

کنفرانس ، در کنار تصویب چارچوب جهانی، اعلامیه بن را نیز صادر کرد. هدف از این اعلامیه، پیشگیری از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی آسیب‌زا، و حذف تدریجی خطرناک‌ترین آن‌ها در صورت امکان، یا تقویت مدیریت امن این مواد در مواردی است که استفاده از آن‌ها ضروری است. این اعلامیه هم‌چنین کشورها را به حمایت از گرایش به سمت اقتصادهای گردشی و پرورش و توسعه جایگزین‌های امن این مواد شیمیایی تشویق می‌کند. این رویکرد نه تنها در پی حفاظت از سلامت افراد و محیط زیست، بلکه به دنبال کاهش تولید زباله‌، تقویت اقدامات بازیافتی و استفاده بهینه از منابع است.

اهمیت چارچوب جهانی مواد شیمیایی GFC

انتظار می‌رود تولید مواد شیمیایی بین در سال 2050  به نسبت سال 2010، سه برابر شود. این عدد، صنایع شیمیایی را به دومین صنعت تولید‌کننده جهان و سومین صنعت منتشرکننده گاز دی‌اکسید کربن تبدیل می‌کند. نوآوری‌های این صنعت، منجر به تولید گسترده انواع مواد شیمیایی شده است. در حال حاضر حدود 350 هزار ماده شیمیایی در بازار موجود است و هر سال هزاران ماده جدید به آن‌ها افزوده می‎شود. به همین ترتیب، میزان کاربرد آن‌ها نیز رو به افزایش است. جدیدترین داده‌های علمی نشان می‌دهد وزن مواد تولیدشده بشر اگر تا کنون از زیست‌توده بیش‌تر نشده باشد، به زودی بیش‌تر خواهد شد. بدین ترتیب آلودگی ناشی از مواد شیمیایی در کل چرخه حیاتشان و زباله‌ رو به افزایش است. این آلودگی آب، هوا و خاک، انسان و محیط زیست را تهدید می‌کند اما تاثیرات آن بر انسان و محیط زیست روشن نیست. بنابراین اقدام فوری جهانی برای مقابله ضروریست.

به گفته خانم اینگر اندرسون، مدیر اجرایی برنامه محیط زیست ملل متحد پس از این کنفرانس، هر فرد بشر روی کره زمین باید بتواند بدون نگرانی از بیماری یا مرگ ناشی از مواد شیمیایی زندگی کند. طبیعت باید بتواند برای هزاران سال عاری از آلودگی، پشتیبان رشد بشر باشد. آلودگی مستقیم هوا، زمین، آب و محیط کاری هر سال موجب مرگ دو میلیون نفر می‌شود. اجرای آرام یا ضعیف این توافقات، به زودی در قالب مرگ‌ومیر بیش‌تر، آسیب بیش‌تر به طبیعت و ضررهای اقتصادی بیش‌تر به خود ما باز خواهد گشت.

بنابراین لازم است دولت‌ها در راستای حق بشر بر محیط زیست پایدار، سالم و پاکیزه، سیاست‌ها و مشوق‌های جدیدی را توسعه دهند که به صنایع شیمیایی و دیگر بخش‌ها برای سازگاری رویه‌های تجاری‌شان کمک کند. شرکت‌های مواد شیمیایی می‌توانند سرمایه‌گذاری‌های جدیدی را برای جایگزین کردن مواد شیمیایی خطرناک با مواد دوستدار طبیعت و انسان آغاز کنند وگرنه به تدریج رها خواهند شد؛ زیرا مردم دنیا با دانش و داده‌های جدید امروز، خواستار فردایی بدون مواد سمی هستند.