کرونا و حقوق بین الملل محیط زیست-دکتر علی مشهدی

دکتر علی مشهدی- دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه قم

از همان روزهای نخستِ شروع بحران کرونا، مدیریت مسائل و مصائب آن همواره مورد توجه دولت­ها و سازمان­های بین المللی قرار گرفته است. (Kabaka, P. I. La gestion internationale de l’épidémie du coronavirus COVID 19 en 2020. Analyse des conséquences socio-économiques et juridiques d’une atteinte à la santé publique mondiale,2020.) یکی از بحث­های قابل توجه تاثیر این بیماری بر حوزه حقوق بین الملل محیط زیست است. در این یادداشت کوتاه به برخی از ابعاد آن از منظر حقوق بین الملل محیط زیست در شش بند به اختصار پرداخته­ایم.

نخست- از لحاظ مبانی حقوق بین الملل محیط زیست، این بحران نشان داد که تا چه اندازه دخالت بی رویه انسان در طبیعت مانند خوردن گوشت حیواناتی نظیر خفاش، گربه و و مورچه خوار که باطبیعت انسان سازگار نیست می­تواند عواقب سهمگینی را برای جامعه بین المللی داشته باشد. همچنین این بیماری اهمیت نظریه«اثر پروانه­ای» Butterfly effect را که در حقوق محیط زیست از آن بحث می­شود، بیشتر آشکار ساخت. چه اینکه یک اقدام(عامدانه یا غیر عامدانه) در گوشه­ای از جهان علیه روند طبیعی محیط زیست، تمام سیستم­های اقتصادی و اجتماعی در جهان را متأثر ساخت و باعث گردید، مقابله با این بیماری تبدیل به اولویت اصلی جهانیان در اوان سال 2020 گردد. منظور از عنصر عمد این است که برخی شیوع این بیماری را به عوامل بیوتروریستی و جنگ بیولوژیک نسبت داده­اند. ولی در حالت غیرعمد، شیوع آن ناشی از مصرف گوشت حیوانات وحشی بوده است.

(Shurtleff, A. C. Bioterrorism and emerging infectious disease-antimicrobials, therapeutics and immune-modulators. SARS coronavirus.. 2004: 91-95. Mejova, Yelena, and Kyriaki Kalimeri. Advertisers jump on coronavirus bandwagon: Politics, news, and business...2020. pp1-7. Bostock,Bill, A GOP senator keeps pushing a thoroughly debunked theory that the Wuhan coronavirus is a leaked Chinese biological weapon gone wrong, Business Insider, 17 Feb, 2020.)

دوم- این بیماری باعث کاهش فعالیت­های انسانی و در نتیجه کاهش ردپای اکولوژیکی Ecological footprint انسان در طبیعت شد. ممنوعیت خرید و فروش و تجارت گوشت حیوانات وحشی، کاهش آلودگی هوای شهرها، Isaifan, R. J. The dramatic impact of Coronavirus outbreak on air quality: Has it saved as much as it has killed so far?.Global (2020): 275-288.) کاهش سطح آلودگی صوتی، کاهش مصرف سوخت­های فسیلی نظیر زغال سنگ و نفت و درنهایت بهبود وضعیت تغییرات اقلیم و کاهش انتشارگازهای گلخانه­ای، توجه به اهمیت محیط زیست و تنظیم مناسبات میان انسان و طبیعت. (یزدی، محمد، تأثیر منفی کرونا بر محیط زیست طبیعی و انسانی ، بولتن نیوز، 12 فروردین 99)  آزادی تردد حیوانات و آسایش آن­ها از مداخلاتِ انسانی در قلمروِ زیستیِ گیاهان و جانوران و حتی حضور آزادانه برخی حیوانات در خیابان­ها، از آثار مثبت این بیماری بیان شد.

سوم-افزایش تولید پسماندهای پزشکی، افزایش مصرف آب، تعلیق اجرای برخی مقررات زیست محیطی نسبت شرکت­ها، خطرات زیست محیطی ناشی از ضدعفونی کردن خیابان­ها، خطرات ناشی از ماسک­ها و دست کش­های رها شده در طبیعت، ضعیف شدن پایش­های زیست محیطی در ایام بیماری کرونا، مصرف گرایی و فشار بر برخی منابع در ایام قرنطینه سراسری، محدود شدن اکوتوریسم و دسترسی مردم به پارک­ها، تعطیلی وکاهش برخی از اقدامات حفاظتی سازمان­های مردم نهاد از آثار منفی شیوع این بیماری بود. (Fournier, Théo. Crise du coronavirus et état d'urgence sanitaire en Italie.2020.p5.)

چهارم- در حوزه حقوق بین الملل حیات وحش، بازبینی مقررات مربوط به مصرف گوشت حیوانات وحشی، وضع مقررات بین المللی در زمینه ممنوعیت و محدودیت تجارت و فروش و حمل ونقل حیوانات وحشی در معرض خطر، جلوگیری از تخریب زیستگاه­ها، فروش گوشت حیوانات در بازارهای محلی از موضوعات مهم مورد توجه مجامع بین المللی بود. پس از شیوع این بیماری، دبیرکل سایتس در 17 مارس 2020 اقدام به صدور یک بیانیه نمود و در آن به نگرانی جامعه بین المللی در خصوص بیماری­های ناشی از حیواناتی پرداخت که خارج از رژیم حقوقی سایتس خرید و فروش می­شوند. در این بیانیه که از لحاظ حقوق بین الملل حایز اهمیت است بر همکاری سازمان­های بین المللی ازجمله سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد( فائو)، سازمان جهانی سلامتی حیوانات (The World Organization for Animal Health (OIE)، در این زمینه تأکید شده است. جرم انگاری اقداماتی که علیه حیات وحش به صورت غیر قانونی صورت می­گیرد در چارچوب سایتس، در قالب کنسرسیوم بین المللی مقابله با جرایم حوزه حیات The International Consortium on Combating Wildlife Crime( ICCWC). وحش تشکیل گردیده است که وظیفه آن تقویت سیستم­های عدالت کیفری و هماهنگی تلاش­های ملی، منطقه­ای و بین المللی برای مقابله با جرایم این حوزه است. در همین راستا به موجب اخطاریه­ای که در پنجم مارس 2020 توسط دبیر کل سایتس صادر شد، اعضا از دولت چین خواسته­اند تا تدابیرفوری مناسبی را در مورد وضع مقررات در این زمینه وضع نماید.>

پنجم- در حوزه حقوق بین الملل تغییرات اقلیم، کاهش حدود 25 درصدی مجموع انتشار دی اکسید کربن در جهان در ایام شیوع بیماری، به این معنا است که به طور موقت برخی از اهداف نظام حقوقی بین المللی تغییرات اقلیم در چارچوب کنوانسیون 1992 و توافقنامه 2015 پاریس برآورده شده است. تعطیلی وکاهش بخش عمده فعالیت­های انسانی «ردپای کربنی» Carbon footprint هر فرد را نیز به میزان قابل توجهی کاهش داد. (Crist, Meehan, What the Coronavirus Means for Climate Change, March 27, 2020)

 این مساله نیز به معنای کاهش خسارات ناشی از تغییرات اقلیم بر طبیعت است. هرچند شیوع این بیماری نشست کنفرانس اعضاء در گلاسکو انگلستان(کوپ 26) را لغو کرد.

(The COP26 UN climate change conference in Glasgow). ولی برای نشست ماه­های آتی برخی از کشورها خواسته­اند تا گام­های مربوط به تعهداتشان با توجه به شیوع بیماری کرونا وآثار اقتصادی آن بازبینی شود. بنابراین در حقوق بین الملل تغییرات اقلیم می­توان گفت که کرونا اثر مستقیمی بر تعهدات بین المللی کشورها خواهد داشت.

ششم- از مسائل زیست محیطی مهمی که بعد از بحران کرونا، بروز کرد موضوع مدیریت پسماندهای پزشکی و پسماندهای ناشی از رهاسازی ماسک­ها و دست کش­ها و همچنین جمع آوری و تفکیک پسماندهای عادی بود. این پسماندها از آنجا که می­توانستد ناقل بیماری باشند از همان ابتدا موضوع رعایت مقررات و نیز استانداردهای مربوط به جمع آوری و دفع آنها را مطرح نمود. در حقوق بین الملل، کنوانسیون 1980 بازل (که ایران نیز عضو آن است) تعهداتی را در این خصوص بر عهده کشورها نهاده است. از جمله اینکه دولت­ها باید تدابیر لازم را برای مدیریت پسماندها در جهت حفظ سلامت محیط زیست و انسان انجام دهند.

فرجام سخن

از لحاظ نظری اعم از اینکه این بیماری عمدی(بیوترورسیم) باشد یا غیر عمدی(خوردن گوشت حیوانات وحشی)، حکایت از بحرانِ عمیقِ اخلاقی- فلسفیِ انسان مدرن در مواجه با طبیعت محیط زیست دارد. بحرانی که نشان می­دهد وضعیت حوزه محیط زیست در تعامل انسان با سایر اجزای آن، بسیار غمبار و نگران کننده است. از لحاظ عملی برای پیشگیری از وقوع بحران­های به مراتب وخیم تر در آینده به نظر می­رسد ضروری است تا دولت­ها و جامعه بین المللی تدابیر مناسبی را اتخاذ نمایند. از جمله آنها می­توان به استفاده از ابزارهای حقوقی مناسب جهت مقابله با تجارت نامشروع حیات وحشی و نیز اقدامات بیوتروریستی، تدوین کنوانسیون بین المللی ممنوعیت تجارت، توزیع و مصرف گوشت حیوانات وحشی و اصلاح مقررات کنوانسیون سایتس اشاره نمود.