تحریم های ایالات متحده و آلودگی هوا؛ مروری بر بیانیه 20 دسامبر 2022 گزارشگران سازمان ملل (بخش دوم)-مرتضی پورعزیز

   مرتضی پورعزیز ـ دانش آموخته و پژوهشگر حقوق بین الملل دانشگاه علوم قضایی تهران
۱۴۰۱/۱۰/۲۰

همانگونه که در بخش نخست مورد اشاره قرار گرفت، ایران در حال حاضر با طیف وسیعی از چالش های زیست محیطی دست و پنجه نرم می کند. به این ترتیب، کاهش کیفیت هوا یک مشکل بزرگ در شهرهای بزرگ ایران است. شهرنشینی سریع و کنترل نشده، تراکم بالای جمعیت، استفاده نادرست از انرژی های تجدید ناپذیر و سوخت های بی کیفیت، رشد و سالخوردگی ناوگان خودروهای بنزینی و دیزلی، محدودیت ظرفیت حمل و نقل عمومی و نزدیکی به مناطق صنعتی فعال از جمله دلایل معمول هستند. (Farhad Atash, The deterioration of urban environments in developing countries: Mitigating the air pollution crisis in Tehran, Iran Author links open overlay panel, 2007, p. 402)  آلودگی هوا در کلانشهرهای ایران مانند تهران به عنوان پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر ایران، این شهر را در میان کلان شهرهای آلوده جهان از نظر میزان آلودگی در سطح PM 10 محیطی قرار داده است. (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به این مقاله) از این رو، آلودگی هوا در ایران یک تهدید بزرگ برای سلامت عمومی است که نیز پیامدهای عمده ای در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، قضایی و حتی امنیتی دارد. (اینجا) تخریب کیفیت هوا باعث کاهش بهره‌ وری کشاورزی و آسیب‌های عمده به اکوسیستم، زیرساخت‌های فرهنگی، تاریخی و میراث طبیعی می‌شود. تنها در تهران خسارت اقتصادی عوارض و مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا 6 .2 میلیارد دلار در سال برآورد شده است. (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به این مقاله)

گزارشگران شورای حقوق بشر، در بیانیه اخیر خود به این امر مهم اشاره کرده اند که آلودگی هوا در کشور ایران یک نگرانی خاص است. سپس تصریح نمودند که طبق گزارش‌های دریافت شده، تحریم های ایالات متحده علیه ایران باعث افزایش سطح بیماری‌های تنفسی و سایر بیماری‌ها می‌شود که این مسئله منجر به مرگ 4000 مرگ زودرس در سال در تهران و 40000 مرگ زودرس سالانه در کل ایران شده است؛ چراکه آلودگی هوا 11 برابر آلودگی آب و 16 برابر آلودگی غذا برای انسان خطرناک بوده و عامل عمده عفونت های تنفسی، آسم، سرطان ریه و حملات قلبی و ... می باشد. (این مقاله، ص 23) تحریم های ایالات متحده با کمک به تخریب محیط زیست ایران، به حق بر سلامتی و در درازمدت به حق حیات آسیب می زند. تاثیر آن بر سلامت مردم ایران به وضوح مشخص شده است. بدین جهت، تحریم‌های ایالات متحده در این خصوص با تعهدات این دولت در مورد احترام و حمایت از حق سلامت و با تاکیدات مکرر این حق به گونه‌ای که در موافقت ‌نامه ‌ها و اعلامیه ‌های بین ‌المللی بیان شده مغایرت دارد. حق بر سلامت علاوه بر اینکه در اعلامیه جهانی حقوق بشر (ماده 25) و کنوانسیون حقوق کودک (ماده 24) مقرر شده است، در بند 2 ماده 12 میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد تأیید قرار گرفته است. در نظریه عمومی شماره 14 کمیته ناظر این میثاق، بندهای 1 و 9 این حق را به عنوان یک حق فراگیر شناخته است که به عوامل اساسی تعیین کننده سلامت از جمله «شرایط محیطی سالم» (نظریه عمومی شماره 14، بند 11) تعمیم می یابد. ایالات متحده عضو این سند نیست ولی بدیهی است که حق بر سلامت از جمله در حقوق بین الملل عرفی تثبیت شده است.

حق حیات نیز علاوه بر اینکه در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (ماده 6 (1)) و در اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر شده است (ماده 3)، کمیته حقوق بشر سازمان ملل معتقد است: تخریب محیط زیست، تغییرات آب و هوا و توسعه غیرپایدار برخی از مهم ترین و جدی ترین تهدیدها برای توانایی نسل های حاضر و آینده برای برخورداری از حق حیات است. (کمیته حقوق بشر سازمان ملل، نظریه عمومی شماره 36، 2018، بند 65). وظیفه دولت ها برای حفاظت از حق حیات مستلزم این است که آنها باید اقدامات مناسب را برای رسیدگی به شرایط عمومی در جامعه انجام دهند که در نهایت ممکن است منجر به تهدید مستقیم حیات شود یا مانع از برخورداری افراد از حق حیات با عزت خود شود. از این رو،آلودگی محیط زیست می تواند به عنوان یکی از این شرایط باشد. (نظریه عمومی شماره 36، بند 30).

علاوه بر آن، تحریم های اقتصادی می تواند علاقه بین المللی به سرمایه گذاری های مالی در بخش های اقتصادی، پیشرفت‌های فنی و علمی، نوآوری و بهبود بهره ‌وری در زمینه هایی مانند انرژی، آب، غذا، کشاورزی، معدن، تولید و خدمات را به طور بالقوه در توسعه اکولوژی و محیط زیست ایران کاهش دهد. به عنوان مثال، اعمال مجدد تحریم ها در سال 2018 علاقه بین المللی به سرمایه گذاری در بازار انرژی ایران را کاهش داد. (Kaveh Madani, Have International Sanctions Impacted Iran’s Environment?, 2021, p. 237)

گزارشگران در ادامه نیز مطرح کردند وسایل نقلیه موتوری بزرگترین منبع آلودگی هوای ایران است. با وجود این، تحریم‌های آمریکا مردم ایران را وادار می کند استفاده از خودروهای قدیمی که بنزین و گازوئیل را با کارایی کمتری مصرف می کنند طولانی‌تر کرده و دستیابی ایران به تجهیزات و فناوری برای کاهش آلایندگی خودروهای داخلی را غیرممکن می سازد و از سوی دیگر، شرکت‌ها و خودروسازان خارجی که در ایران فعالیت می کنند را از طریق تهدید به مجازات به خروج از کشور سوق داده است. از این رو، در سال های اخیر خودروسازان بزرگ ایرانی پذیرش استاندارد آلایندگی یورو 5 را به طور مداوم به تعویق انداخته و تحریم ها را دلیل دسترسی محدود خود به فناوری های مورد نیاز اعلام کردند. (Kaveh Madani, p. 237) به همین ترتیب، کمیسیون ساخت و حمل و نقل شورای شهر تهران نیز در سال 1397، بودجه نصب فیلتر ذرات گازوئیلی (DPF) را بر روی 700 اتوبوس قدیمی (اتوبوس هایی که بیش از 8 سال استفاده شده اند) مورد استفاده شرکت واحد اتوبوسرانی تهران برای حمل و نقل عمومی را تعلیق کرد. (Kaveh Madani, p. 237) بنابراین ایران مجبور است به موتورهای داخلی و سایر تجهیزاتی که از آخرین فناوری‌ها برخوردار نیستند، تکیه کند.

گزارشگران در مکاتبه با دولت ایالات متحده به اطلاع وی رساندند: تحریم‌ها همچنین شرکت‌های خارجی را بر آن داشته است پروژه‌های ساخت نیروگاه ‌های خورشیدی بزرگ در ایران برای تولید برق در مقیاسی که نهادهای ایرانی نمی‌توانند چنین کاری انجام دهند را کنار بگذارند زیرا تحریم‌ها مانع سرمایه‌گذاری خارجی لازم در این خصوص می ‌شود. برای نمونه کوئرکوس، سرمایه‌گذار بریتانیایی انرژی‌های تجدیدپذیر، یکی از شرکت‌هایی بود که تمام فعالیت‌های خود در ایران از جمله طرح ساخت نیروگاه خورشیدی ۵۰۰ میلیون یورویی با ظرفیت ۶۰۰ مگاوات را متوقف کرد. گزارشگران در ادامه نیز ابراز داشتند تحریم ‌ها مانع از انجام تحقیقات مشترک زیست ‌محیطی بین دانشمندان خارجی و ایرانی شده و حتی ایرانیان را از شرکت و دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی، پلتفرم‌ ها و دوره‌های آموزشی آنلاین خارجی در مورد مسائل زیست ‌محیطی و پایداری باز می ‌دارد. به این ترتیب، گزارشگران معتقدند آثار تحریم ها بر حق آموزش و بهره مندی از پیشرفت علمی نیز اثر داشته و مانع پیشرفت در بهبود محیط زیست ایران می شود. از این رو، براساس مطالعاتی که در خصوص پیامدهای تحریم ها نسبت به محیط زیست ایران صورت گرفت، تحریم های ایالات متحده بر محیط زیست ایران به سه طریق تأثیر می گذارند: 1. محدود کردن دسترسی ایران به فناوری، خدمات و دانش؛ 2. انسداد کمک های بین المللی برای محیط زیست؛ 3. افزایش فشار بر منابع طبیعی اقتصاد ایران.

گزارشگران در مکاتبه با دولت ایالات متحده پس از اینکه آثار تحریم های این دولت نسبت به محیط زیست ایران را مورد اشاره قرار داده و متعاقب آن بر نقض ابعاد مختلف حقوق بشر مردم ایران (حق حیات، حق سلامت و حق آموزش) تأکید کردند، چنین اظهار داشتند: «بر اساس یک ارزیابی معقول از اطلاعات موجود در دست، ما نگرانی‌های جدی خود را در مورد تحریم‌های ایالات متحده به‌ عنوان یک عامل مؤثر در تخریب محیط‌ زیست ایران ابراز می‌کنیم که بر حقوق مردم ایران برای داشتن محیط زیست سالم و پایدار، سلامت، حیات و استاندارد زندگی مناسب تأثیر منفی می‌گذارد.»

در ادامه به برخی از قواعد و مقررات حقوق بشری متأثر از تحریم های ایالات متحده که در بیانیه گزارشگران و مکاتبه آن ها با دولت ایالات متحده نیز مورد توجه قرار گرفته و تعهدات حقوق بشری ایالات متحده در این خصوص اشاره می گردد. گزارشگران در بیانیه این مسئله را خاطر نشان کردند مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه ای که در 28 ژوئیه 2022 تصویب کرد، حق بشر برای داشتن محیط زیست پاک، سالم و پایدار را به رسمیت شناخت و ایالات متحده نیز به این قطعنامه رای مثبت داد. این اقدام تاریخی مهرماه سال گذشته (به فاصله چند هفته پیش از برگزاری اجلاس مهم تغییرات آب و هوایی در گلاسکو)، پیرو تصویب قطعنامه A/HRC/RES/48/13در شورای حقوق بشر سازمان ملل، از سوی این شورا به مجمع عمومی ارائه شد و در نهایت قطعنامه A/RES/76/300 با رأی قاطع اعضا و بدون حتی یک رأی مخالف در مجمع عمومی به تصویب رسید. (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به مقاله در تالار گفتگو) در حالی که این قطعنامه قانوناً الزام آور نیست اما اشاره می کند که حق داشتن محیطی پاک، سالم و پایدار با سایر حقوق بشر مرتبط و دولت ها تعهداتی برای تضمین آن از طریق کنوانسیون های بین المللی دارند. گزارشگران در این راستا در نامه به ایالات متحده اذعان نمودند، محیط زیست به طور کلی به عنوان میراث مشترک بشریت و بخشی جدایی ناپذیر از توسعه پایدار ارزیابی می شود. در واقع، هر دو قطعنامه آن را به عنوان یکی از سه رکن توسعه، همراه با جنبه های اجتماعی و اقتصادی آن تأیید می کنند.

حیات بشر در بستر محیط زیست جریان دارد و نه تنها بشر محق زندگی در محیط زیستی سالم و عاری از آلودگی است بلکه تکلیف صیانت از این امانت را نیز بر عهده دارد. اهمیت ارتباط و تأثیری که محیط زیست و حقوق بشر بر یکدیگر داشته و خواهند داشت، تا کنون در اسناد و معاهدات بین المللی و داخلی گوناگونی مورد توجه قرا گرفته است. (برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به این مقاله و منا کربلایی امینی، بشر و حق دسترسی به محیط زیست پاک، سالم و پایدار، 1401، تالار گفتگو) دیوان آمریکایی حقوق بشر در نظریه مشورتی مربوط به محیط زیست و حقوق بشر، ضمن اشاره به وجود حق زندگی در محیطی سالم به عنوان تضمین حق فردی و جمعی، اصل وابستگی متقابل حقوق بشر و غیرقابل تقسیم بودن آن را مورد تأیید قرار داد. از این رو، وظیفه حفاظت از محیط زیست توسط قطعنامه مورد اشاره مجمع عمومی در راستای «کمک به رفاه انسان و برخورداری کامل از همه حقوق بشر و ارتقاء آن» به رسمیت شناخته شده است. بر این مبنا در قطعنامه شورای حقوق بشر و نیز قطعنامه مجمع عمومی تاکید شده است که آسیب زیست محیطی «پیامدهای منفی، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، برای بهره مندی مؤثر از همه حقوق بشر» دارد. گزارشگران در بیانیه اظهار داشتند «آمریکا بدیهی است که محیط زیست پاک را به عنوان حقی که سایر حقوق بشر را تحت تأثیر قرار می دهد به رسمیت بشناسد چراکه در سال جاری هنگام موافقت با همکاری سازمان جهانی بهداشت در زمینه فعالیت های مرتبط با محیط زیست و سلامت، کیفیت محیط زیست را برای سلامت انسان مهم دانست» در حالی که توانایی و پیشرفت های داخلی ایران برای توسعه، واردات و به کارگیری فناوری زیست محیطی در اثر محدودیت‌های تحریمی آمریکا بر صادرات تجهیزات، فناوری و سایر کالاها و خدمات به ایران کمرنگ شده است. (مکاتبه گزارشگران با دولت ایالات متحده) پرواضح است که تحریم های ایالات متحده با تعهد این دولت برای احترام به حق مردم ایران برای بهره مندی از پیشرفت علمی که در میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ماده 15) که دولت آمریکا در 5 اکتبر 1997 آن را امضا کرده و در اعلامیه جهانی حقوق بشر (ماده 27) که برای همه دولت ها به عنوان حقوق بین الملل عرفی تعهداتی را ایجاد می کند در تضاد است.

تحریم های ایالات متحده همچنین اولاً، از طریق ممانعت شرکت ایرانیان در دوره های آموزشی خارج از کشور و عدم دسترسی به پلتفرم ها؛ و دوماً، تعطیلی زیاد مدارس به دلیل آلودگی هوا مانع برخوردای مردم ایران از حق آموزش که در میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ماده 13) و در اعلامیه جهانی حقوق بشر (ماده 26) آمده، شده است. در صورتی که مطالعه فن‌آوری ‌ها و علوم مرتبط و کسب مهارت‌های عملی نیز در حق آموزش گنجانده شده است. (کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نظریه عمومی شماره 13، 1999، بند 16) خاطرنشان می شود که آموزش نقش حیاتی از جمله در حفاظت از محیط زیست دارد. (نظریه عمومی شماره 13، بند 1). علاوه بر این، حق آموزش مستلزم تعهد به احترام، حفاظت و انجام ویژگی‌های ضروری برای آن، از جمله قابلیت دسترسی است. (نظریه عمومی شماره 13، بند 6 (ب)). گزارشگران نهایتاً به این مهم تأکید می کنند که زمان آن فرا رسیده است که تحریم هایی که مانع از توانایی ایران در بهبود محیط زیست و کاهش اثرات سوء بر سلامت و زندگی می شود، کاهش یا به طور کامل برداشته شوند تا ایرانیان بتوانند به حق خود برای داشتن محیط زیست پاک، حق سلامت و حق حیات و سایر حقوق مرتبط با شرایط محیطی مساعد دسترسی داشته باشند.

مرور این بیانیه نشان می دهد که تحریم های ایالات متحده با تخریب محیط زیست کشور ایران و کمک به عوامل منفی مانند آلودگی هوا بر سلامت مردم ایران به ویژه بیماران تنفسی، برگسالان و کودکان آسیب زده و مرگ و میر آن ها اثر دارد. از سوی دیگر آثار زیانباری که این تحریم ها بر بخش های مختلف اقتصاد، توسعه و پیشرفت علمی و آموزش در کشور به وجود می آورد سبب نقض برخی ابعاد مهم و بنیادین حقوق بشر مردم ایران از جمله حق محیط زیست پاک، سالم و پایدار، حق سلامت، حق حیات و حق آموزش شده است.