گزارش«هیرمند: حقابه ایران و چالشهای حفاظت از تالاب بین المللی هامون»

کمیته توسعه پایدار و محیط زیست انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی، در تاریخ 22 خرداد ماه 1402 نشست علمی با عنوان "هیرمند: حقابه ایران و چالشهای حفاظت از تالاب بین المللی هامون" را با حضور اساتید این حوزه، علاقه مندان و دانشجویان برگزار نمود.

در ابتدای این نشست دکتر نسرین مصفا از حضور سخنرانان و استقبال علاقه مندان و همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی قدردانی نمودند و سپس در خصوص اهمیت و جایگاه آب و اهمیت تاریخی آن سخن گفتند. ایشان بیان داشتند یکی از اولین سازمانهای بین المللی پیرامون رودخانه راین و مسائل مربوط به آن شکل گرفته است و وجود معاهدات در حوزه آب ، تالابها و رودخانه ها نشان دهنده اهمیت این حوزه و تحولات مربوط به آن می باشد. پس از سخنان رئیس انجمن، دکتر جواد امین منصور دیپلمات پیشین و پژوهشگر روابط بین الملل، به عنوان مدیر نشست مجددا از حضور سخنرانان و حاضرین و حمایتهای رئیس انجمن تشکر نموده و حضور دکتر نسرین مصفا و دکتر محسن عبدالهی رئیس کمیته توسعه پایدار و محیط زیست را مغتنم شمردند. ایشان پس از ذکر مقدمه ای در خصوص روز جهانی محیط زیست و بحث توسعه و ارتباط آن با محیط زیست نکات ارزشمندی پیرامون هیرمند و هامون و پیشینه تاریخی این منطقه و وضعیت کنونی آن، اهمیت مدیریت آبریز ها ، تلاقی منافع ملی ناشی از نظام ملت کشوری و دیدگاههای محیط زیستی، وضعیت خاص جغرافیای سیاسی و مدیریت راهبردی منابع آبی کشورمان  ایراد نمودند. پس از معرفی سخنرانان و ذکر محور سخنرانی هر سخنران توسط مدیر نشست، فیلم کوتاه "تلواسه" برای حاضرین پخش گردید و سپس ایشان از دکتر محمدرضا شهبازبگیان، هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن دیپلماسی آب ایران، به عنوان سخنران اول دعوت نمودند.

دکتر شهبازبگیان که موضوع بحثشان "تحلیل سیستمی مناقشه هیرمند در راستای احیای تالاب هامون" بود، سخنان خود را به منظور آگاه سازی جامعه علمی و علاقه مندان در حوزه دیپلماسی آب آغاز نمودند. ایشان بیان داشتند در این حوزه می بایست با دید ترک 1 ، ترک 2 و ترک 3 (Track) موضوع را بررسی نمود و با توجه به اینکه ما تا کنون بیشتر بر ترک 1 در سطح دولتها متمرکز بوده ایم این مسأله علیرغم مزایایی نظیر قاطعیت بالا، اما باعث شکننده شدن این حوزه دیپلماسی آب برای ما گردیده و از احتمال به نتیجه رسیدن آن کاسته است. از همین رو بهتر است به ترک 2 که به ارتباط بین نهادهای علمی مانند دانشگاهها و انجمن های علمی مربوط است، بیش از پیش توجه نمود. در دیپلماسی ترک 3 به مراتب نقش مردم بیشتر خواهد بود و بدین ترتیب هرچه از ترک 1 به ترک 3 نزدیک تر می شویم با انعطاف و چابکی بیشتر دیپلماسی آب مواجه شده و از میزان قدرت الزام آور تصمیمات برای همکاری کاسته خواهد شد. در بخش بعدی از سخنرانی ایشان به بررسی چاه نیمه ها و اثر بهره برداری ازچاه نیمه چهارم و تاثیر آن بر خشک شدن هامون پرداختند.   

سپس دکتر شیرین شیرازیان، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، سخنرانی خود را با محوریت "اقدامات توسعه ای افغانستان و تعهدات معاهده هیرمند 1351" شروع کردند. ایشان در سخنان خود به بررسی مشخصات حوضه آبریز ارس، اقدامات توسعه ای افغانستان در حوضه آبریز هیرمند با تاکید بر سد سازی ها مثل سد کجکی و کمال خان و افزایش ظرفیت آنها  مثل سد ارغندآب به علاوه احداث بندها و کانال های انحرافی بخصوص بر روی رودخانه فراه،  تاریخچه تعاملات ایران افغانستان پیرامون هیرمند، تحلیل معاهده هیرمند بر اساس تعهدات افغانستان بر اساس این معاهده بخصوص تعهد به تحویل میزان حق آبه تعیین شده و همچنین تعهد ایران و تعهدات مشترک دو دولت ساحلی، تحلیل موارد نقض معاهده توسط افغانستان و توجیهات افغانستان در نقض تعهدات خود بر طبق معاهده مذکور پرداختند.

در ادامه نشست آقای مهندس محمد درویش ، رئیس کمیته محیط زیست کرسی سلامت اجتماعی یونسکو، به عنوان سومین سخنران وضعیت کنونی زابل و هامون، مشکلات مردم، علت و ریشه این مشکلات و پیشینه و راهکارهای مربوطه را به بحث و بررسی گذاشتند. ایشان در سخنان خود به نقش تنش آبی در مهاجرت مردم از سیستان و زابل، وضعیت تأمل برانگیز دریاچه ارومیه، جازموریان، هورالعظیم ، تالاب گاوخونی و هامون و هیرمند و وضعیت بحرانی این مناطق اشاره نمودند. وی بیان داشتند با روی کارآمدن طالبان وضعیت منطقه دچار تحولاتی شده و ناگزیریم توجه خود را بر مدیریت منابع آبی و چشمه های تولید گرد و خاک، توان زیست پذیری منطقه، ایجاد بستر برای همکاری با همسایگان، لزوم تغییر دیدگاه در رابطه با کشاورزی ناپایدار و مدیریت آبهای سطحی معطوف داشتند.

در نهایت دکتر مهناز رشیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، به عنوان آخرین سخنران "حقابه زیست محیطی تالاب بین المللی هامون از منظر حقوق بین الملل" را تشریح و تبیین نمودند. ایشان ابتدا به ویژگی های اصلی فیزیکی و اهمیت زیست محیطی تالابهای هامون اشاره داشتند و سپس پیشینه تاریخی نادیده گرفتن حقابه زیست محیطی تالاب هامون در کارهای مقدماتی انعقاد معاهده هیرمند را مطرح کردند. در ادامه به این نکته اشاره شد که با تفسیر معاهده هیرمند براساس کارهای مقدماتی میتوان به این نتیجه رسید که در این معاهده صحبتی از حقابه زیست محیطی نشده است. در مورد سایر رودخانه های منتهی به تالاب هامون نیز هیچ معاهده ای بین ایران و افغانستان موجود نیست. بنابراین برای احراز تعهد افغانستان به تامین حقابه زیست محیطی هیرمند باید به سراغ سایر قواعد عرفی و معاهده ای حقوق بین الملل رفت. وی خاطر نشان کرد، اصول منع آسیب قابل توجه زیست محیطی فرامرزی، اصل استفاده منصفانه و معقول و اصل پیشگیری و همچنین تعهدات برآمده از کنوانسیونهای تنوع زیستی، مقابله با بیابان زایی و کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان نشان دهنده این هستند که اجرای تعهدات افغانستان ذیل این معاهدات متضمن در نظر گرفتن حقابه زیست محیطی تالابهای هامون است. ایشان در نهایت به دستاوردهای آرای قضایی و داوری بین المللی از جمله رای داوری کشینگنگا میان پاکستان و هندوستان در سال ۲۰۱۳ اشاره نمودند و در نهایت به عنوان نتیجه گیری، همکاری را کلید رفع مشکلات زیست محیطی در مدیریت آبراههای بین المللی دانستند و بیان داشتند دولتها باید به این باور برسند که ممکن است رقابتهای آبی در کوتاه مدت به نفع یک طرف باشد اما در بلند مدت با آسیب به تمامیت زیست بوم، کلیه دولتها متضرر خواهند شد. بنابراین ایجاد چارچوب های حقوقی-سیاسی همکاری بر مبنای رویکرد مدیریت جامع منابع آب در رابطه با احیای تالابهای هامون، در عین پایبندی کامل دو طرف به معاهده هیرمند ۱۳۵۱، ضرورت دارد.

پس از اتمام این بخش، حاضران در نشست پرسش ها و نظرات خود را طرح نمودند. در نهایت آقای دکتر محسن عبدالهی مدیر کمیته، از حضور اساتید علاقه مندان به ویژه دانشجویان افغان قدردانی نمودند و در جمع بندی مطالب بیان داشتند در خصوص حقابه، معاهده ای لازم الاجرا بین ایران و افغانستان وجود دارد که هر دو کشور ملزم به اجرای آن هستند و لزومی به حصول توافق دیگری در این حوزه وجود ندارد. ایشان همچنین در خصوص مدیریت این حوزه و احیای تالاب، حقابه مطلق و غیر مقید ایران، مستقر بودن حقابه ایران و ادعای دولت افغانستان در خصوص سال آبی مطالب ارزشمندی را بیان نمودند. در نهایت با قدردانی مدیر جلسه از حضور علاقه مندان و دانشجویان و دست اندرکاران نشست علمی به پایان رسید.

تهیه و تنظیم: دکتر مونا کربلایی امینی