گزارش - جلسه «معرفی و دوباره خوانی کتاب حقوق بین الملل عمومی» تألیف شادروان دکتر هوشنگ مقتدر

گزارش جلسه «معرفی و دوباره خوانی کتاب حقوق بین الملل عمومی» تألیف شادروان دکتر هوشنگ مقتدر

تهیه و تنظیم: کمیته دانشجویی انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد

کمیته دانشجویی انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد با همکاری مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، به مناسبت سالیاد شادروان دکتر هوشنگ مقتدر، جلسه «معرفی و دوباره خوانی کتاب حقوق بین الملل عمومی» تألیف این استاد حقوق و سیاست بین الملل را در چهارشنبه ۱۹ اسفند ۱۳۹۴ (سالروز وفات دکتر مقتدر) برگزار کرد.

 در ابتدای این نشست که در سالن اجتماعات مرکز مطالعات عالی بین المللی برگزار شد، دکتر نسرین مصفا، رئیس انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد، در خصوص اهمیت پاس داشت جایگاه اندیشمندان و ضرورت توجه به این مسئله به خصوص در دانشگاه ها و محافل علمی اشاره کردند و سابقۀ انجمن در این زمینه را برشمردند.

شایان ذکر است، انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد در سال های اخیر با هدف تکریم اصالت اخلاق و علم، سخنرانی های سالیانه ای را برای استادان صوراسرافیل، طارمسری و مقتدر برگزار می کند تا یاد و خاطره این بزرگان در اذهان باقی بماند.

دکتر مصفا این نکته را نیز خاطر نشان کردند که شادوران هوشنگ مقتدر از اولین افرادی بود که عضویت در هیئت موسس را پذیرفت و لیکن در اسفند ماه ۱۳۷۸ چشم از جهان فروبست و انجمن از خدمات و حضور وی محروم گردید.

ایشان همچنین دقایقی را به توضیح سجایای علمی و اخلاقی دکتر مقتدر اختصاص دادند. وی دکتر مقتدر را انسانی صادق، مهربان، اخلاق محور و عالم دانست که به علت بیماری، بسیار زود راهی دیار باقی شد.

ایشان در پایان سخنانشان، ضمن تشکر از دکتر علی سادات اخوی، ریاست مرکز مطالعات عالی بین المللی، به جهت همکاری با انجمن در برگزاری این نشست و آقای مهدی قاسمی به دلیل قبول ارائه سخنرانی، سخنان خود را با قطعه شعر زیر به پایان بردند:

هنگام بهار است گل لاله و نسرین

 از خاک درآیند و تو در خاک چرایی؟

دکتر علی سادات اخوی، ریاست مرکز مطالعات عالی بین المللی، سخنران بعدی این نشست بودند. ایشان به دلیل اینکه در سال ۱۳۶۸ در مقطع فوق لیسانس حقوق بین الملل، شاگرد دکتر مقتدر در دانشگاه تهران بودند، به مرور بعضی از خاطرات آن روزها پرداختند.

دکتر سادات اخوی، استاد مقتدر را استادی دقیق که مطالب پر مغز را خلاصه و ساده بیان می کردند توصیف کردند. ایشان همچنین به این موضوع اشاره کردند که در آن زمان که هنوز «حقوق بشر» مطرح نشده بود، دکتر مقتدر تحقیق در مورد کمیسیون حقوق بشر را به ایشان سپردند و از اینجا بود که با مفهوم حقوق بشر آشنا شدند. از این رو، دکتر سادات اخوی اعتقاد داشتند که ایشان جزو اولین کسانی بودند که مطالعۀ علمی حقوق بشر در دانشگاه ها را در کشور مطرح کردند.

ذوالجنبتین بودن، ویژگی دیگر استاد مقتدر از منظر دکتر سادات اخوی بود. دکتر سادات اخوی، استاد مقتدر را استادی قلمداد کردند که بر مباحث سیاست بین الملل و حقوق بین الملل مسلط بود. اگرچه بدون شک استاد حقوق بین الملل به حساب می آمد اما نگاه وی به حقوق بین الملل از دریچۀ سیاست بین الملل بود و از این رو دیدگاه های جدیدی را در آن زمان مطرح می کردند.

پس از سخنان دکتر سادات اخوی، آقای مهدی قاسمی، دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه تهران، به ارائه مطالب خود در خصوص یکی از آخرین تألیفات استاد مقتدر یعنی کتاب حقوق بین الملل پرداختند که متن کامل سخنرانی ایشان در ادامه قابل مطالعه است:

مهدی قاسمی

دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه تهران

رویکرد استاد هوشنگ مقتدر به حقوق بین الملل رویکردی واقع گرایانه بود. ایشان یک پاسخ هشدار دهنده درباره ضرورت یاد گیری حقوق بین الملل داشتند و به خوبی تخصصی شدن جنبه های مختلف و متعدد زندگی بین المللی را درک کرده بودند و همیشه در سخنان خود به آن تأکید داشتند.

از دیگر مزایای نحوه نگرش و رویکرد ایشان این بود که ایشان از معدود اساتیدی بودند که اعتقاد خود را مبنی بر دشوارتر بودن حقوق بین الملل نسبت به دیگر رشته های حقوق به صراحت مطرح و آن را تکرار می کردند. این جمله از ایشان است: « ممکن است برخی این تصور را داشته باشند که حقوق بین الملل از رشته های آسان حقوق است، ولی این امر اشتباهی بیش نیست. گرچه ابتدا مباحث حقوق بین الملل شیرین وآسان جلوه می کند ولی با مطالعه بیشتر این رشته، مشکلات و سختی ها خود را نشان می دهند.»

ایشان آثار متعددی داشتند از جمله تحولات سازمان ملل متحد و حقوق بین الملل عمومی و همچنین مقالات تخصصی در حوزه حقوق و روابط بین الملل.

بنده تمرکز خودم را بر کتاب حقوق بین الملل عمومی ایشان می گذارم. ایشان به تدریس درس حقوق بین الملل در دانشگاه تهران اشتغال داشتند. در دوره ایشان در ایران حقوق بین الملل بیشتر در مرحله کارشناسی مورد توجه بود و مراکزی که در دوره کارشناسی ارشد به حقوق بین الملل می پرداختند بسیار اندک بودند و بیشتر نیاز به منابع در سطح کارشناسی بود و ایشان مترصد نگارش کتابی با محوریت دوره کارشناسی بودند. در سال ۱۳۷۱ برای فرصت مطالعاتی به لندن رفتند و از کتابخانه های دانشگاه لندن و مؤسسه مطالعات عالی حقوقی بازدید و استفاده نمودند و یکی از دستاوردهای آن سفر و مطالعات ایشان، تألیف کتاب حقوق بین الملل عمومی در سال ۱۳۷۲ شد.

انتشار کتاب با موضوع حقوق بین الملل عمومی توسط ایشان در آن شرایط که متن های بسیار اندکی در خصوص موضوع حقوق بین الملل عمومی به فارسی وجود داشت با آن ویژگی هایی که اثر ایشان داشتند گام مثبتی در حقوق بین الملل ایران محسوب می گردید. عمده متون موجود متعلق به جناب آقایان دکتر بیگدلی و جزوات دکتر بیگ زاده و همچنین دکتر هنجنی و ترجمه حقوق بین الملل مالکم شاو بودند. کتاب ایشان در مدت زمان اندکی به چاپ های دوم و سوم رسید و دانشگاه های محدود آن زمان از این متن به عنوان یکی از متون اصلی آموزشی استفاده می کردند.

از ویژگی های کتاب حقوق بین الملل عمومی این بود که به سبکی تقریباً متفاوت نگارش شده بود و جدیدترین مطالب آن روزها به طور مختصر و مفید مورد اشاره قرار گرفته بود. مرحوم مقتدر در کتاب از رویه قضایی یا آرای محاکم به ویژه رویه قضایی دیوان بین المللی دادگستری و داوری های بین المللی برای تبیین و آموزش مطالب به خوبی استفاده کردند به نحوی که یادگیری و آموزش مطالب حقوق بین الملل را آسان تر می کرد.

به طور کلی سه نکته در درک اثر ایشان حائز اهمیت است. اول اینکه در آن سال ها نظام بین الملل در حال دگرگونی بود و سال های فروپاشی بلوک شرق و پایان جنگ سرد بود. دوم اینکه، کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها تدوین شده بود ولی هنوز لازم الاجرا نشده بود و سوم اینکه در آن زمان هنوز کمیسیون حقوق بین الملل پیش نویس طرح مسئولیت دولت را نهایی نکرده بود اما  نتایج کار کمیسیون حقوق بین الملل در حوزه مسئولیت بین المللی دولت در سالنامه های آن منعکس می گردید. طبیعتاً نگارش کتاب درباره موضوعات بغرنج حقوق بین الملل عرفی مانند صلح و امنیت بین المللی، حقوق دریاها و همچنین مبحث مسئولیت دولت تقریباً دشوار بود.

کتاب ایشان از دوازده فصل تشکیل می شد و تقریباً اکثر موضوعات مهم یا اصلی حقوق بین الملل مانند منابع حقوق بین الملل، وضعیت دولت ها، سازمان های بین الملل و افراد در حقوق بین الملل، مبحث شناسایی دولت، صلاحیت دولت، حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی، مبحث توسل به زور، مسئولیت بین المللی دولت، حقوق دریاها، هوا و فضا، توسط ایشان مورد توجه قرار گرفتند و نظر ایشان را در خصوص نیازهای دانشجوی دوره کارشناسی تأمین می کرد چیزی که از قلم ایشان و نحوه تدوین و تلخیص مطالب به سبک بیسیک و پایه به خوبی مشهود است.

نکته ای که در خصوص فصل مربوط به مسئولیت بین المللی دولت وجود دارداین است که در آن زمان هنوز ماده ۱۹ طرح مسئولیت از پیش نویس حذف نشده بود. به همین دلیل شما مباحث ماده ۱۹ سابق را در کتاب مشاهده می کنیم یعنی تقسیم بندی اعمال متخلفانه دولت به جرایم بین المللی و شبه جرم های بین المللی. نکته جالب در اثر ایشان این است که ایشان به انتقادات و مخالفت های شدید آن زمان در خصوص تفکیک اعمال متخلفانه بین المللی به جرایم و شبه جرایم توجه داشتند و آن را مد نظر خود قرار دادند. ایشان سعی و تلاش خوبی را برای منعکس نمودن دستاوردهای کمیسیون حقوق بین الملل در خصوص تدوین طرح مسئولیت دولت در این کتاب انجام دادند با توجه به اینکه هنوز پیش نویس طرح کمیسیون هم نهایی و منتشر نشده بود.

ویژگی و نکته مثبت دیگر اثر ایشان که در آن زمان باعث تمایز اثر ایشان شد بخش مربوط به حقوق دریاها بود که دستاوردهای کنوانسیون های ۱۹۵۸ و  ۱۹۸۲ را به خوبی منعکس می کرد. به ویژه تحلیل ها و مقایسه های مفیدی در تبیین مطالب میان دو کنوانسیون ۱۹۵۸ و ۱۹۸۲ داشتند یعنی مدام به تمایزات و شباهت های این دو کنوانسیون در آموزش مطالب، مثلاً در رژیم حقوق فلات قاره، دریای سرزمینی و غیره استناد و اشاره داشتند. اصلی ترین و بیشترین بخش کتاب ایشان مبحث حقوق دریاها بود که چیزی در حدود ۱۰۰ صفحه از کتاب را در بر می گرفت.

تفاوت دیگر اثر ایشان این بود که در آن زمان تنها اثری بود که در آن از نقشه و گراف برای مسایل حقوق دریاها استفاده شده بود. ایشان از حدود ۲۰ طرح و نقشه برای تشریح و تبیین موضوعات حقوق دریاها استفاده کردند.

 از سوی دیگر در همان سال قانون مناطق دریایی ج.ا.ا. در خلیج فارس و دریای عمان در ۳۱/۱/۱۳۷۲ به تصویب رسیده بود و ایشان این قانون را در کتاب خود منعکس و موقعیت آن را نسبت به کنوانسیون ۱۹۸۲ که هنوز لازم الاجرا نشده بود بررسی کردند. کاری که اثر را متمایز و جالب می کرد.

ایشان مطالب مناسبی را هم به مبحث حقوق معاهدات داشتند و مباحث ایشان در خصوص قالب و همچنین محتوای اسناد معاهدات به عنوان یکی از مهمترین منابع حقوق بین الملل و تأثیر و تعامل آن ها بر روی یکدیگر در کتاب حقوق بین الملل عمومی قابل توجه است.