گزارش نشست تخصصی« «حق دسترسی به واکسن درچارچوب حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری»

انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد در روز ۲۹ خرداد ۱۴۰۰نشستی تخصصی باعنوان «حق دسترسی به واکسن در چارچوب حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری» به صورت مجازی و با حضور دکتر محمدحبیبی مجنده(عضو هیئت علمی دانشگاه مفید قم) و دکتر هیلدا رضائی(عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی) برگزار نمود.

دکتر پوریا عسکری-دبیرکل انجمن- آغاز کننده این جلسه بودند.ایشان در ابتدا از سخنرانان بابت قبول دعوت انجمن و از شرکت کنندگان در این نشست تشکر کردند.سپس با این مقدمه که موضوع این جلسه به صدها چالشی که در رابطه با بیماری کرونا و مقابله با این بیماری مربوط می باشد یعنی موضوع واکسن، ادامه دادند و دو محور اساسی برای این بحث مطرح کردند. یکی حق افرادی که باید این واکسن را دریافت کنند و دوم حق شرکت های تولیدکننده و دولت هایی که این واکسن یا دارو را در اختیار دارند.ایشان همچنین اشاره کردند که تعارض میان حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری بحث جدیدی نیست اما تلاقی این بحث با تداوم یا توقف یک پاندمی موضوع را چالش برانگیز می کند.

اولین سخنران این نشست دکتر هیلدا رضائی-عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی- بودند.ایشان صحبت های خود در زمینه حقوق بشر در چهار محور بیان کردند.

در مورد اول به حق دسترسی در اسناد بین المللی پرداختند. باوجود تفاوت واکسن و دارو اما واکسن در زمره داروها قرار می گیرد و به طورکلی داروهای اساسی در مجموعه حق بر سلامت هستند و حق بر سلامت هم از مصادیق مهم حقوق بشر می باشد.ایشان سپس چند مورد از اسناد بین المللی که مربوط به این حق هستند و منحصرا به کووید۱۹ پرداخته اند را نام بردند.

درکنار حق دسترسی ایشان در مورد تعهد دولت ها نیز صحبت کردند و دولت ها را متعهد اولیه در نظام حقوق بشر و مخاطب اصلی اسناد بین المللی حقوق بشری و... معرفی و تامین سلامت در معنای اعم و اخص را به عهده دولت ها دانستند.همچنین تعهد دولت ها در سه گروه حمایت،رعایت و اجرا تشریح کردند.

در رابطه با تعارض حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری هم ایشان بحث کوتاهی را مطرح و اینگونه نتیجه گیری کردند که حقوق بشر موضوعیت و حقوق مالکیت فکری طریقیت دارند.در همین راستا قطعنامه۲۷۰/۷۴ مجمع عمومی در خصوص دسترسی به واکسن کووید ۱۹و چند قطعنامه دیگر را مثال زدند که بر لزوم همکاری های بین المللی و احترام به حقوق بشر و دسترسی جهانی به دارو تاکید کرده است.

دکتر رضائی در بخش پایانی در مورد اجباری بودن حق دسترسی به واکسن به سیاست یا توجیه این اجباری بودن به خصوص برای اقشار خاص پرداختند. ایشان از مهمترین ملاحظات در این زمینه را حفاظت از سلامت عمومی جامعه نام بردند و افزودند همانطور که آزادی های فردی زیر مجموعه حقوق بشر است حفظ سلامت و رفاه عمومی هم جز زیر مجموعه های حقوق بشر می باشد و مداخله در آزادی فرد چنانچه در پیشبرد اهداف عمومی جامعه موثر باشد مجاز می باشد.همچنین وجود دلائل کافی برای موثر بودن واکسیناسیون، عدم تبعیض دولت ها در سیاستگذاری و توزیع واکسن، تامین واکسن مجاز و قابل اعتماد، بحث اعتماد و عدم اعتماد مردم، نقش بازیگران غیردولتی، ان جی او و آی ان جی ها، میزان کارایی و ضرورت انجام واکسیناسیون در گروهای مختلف جوامع را از جمله موارد مورد توجه در راستای حق دسترسی و اجباری بودن واکسن ها برشمردند.

سخنران دوم این جلسه دکتر محمد حبیبی مجنده-عضو هیئت علمی دانشگاه مفید قم- بودند.ایشان بحث خود را برمبنای نسبت و رابطه حق دسترسی به واکسن کووید۱۹ و حقوق مالکیت فکری آغاز کردند.

در مقدمه ایشان به به مسائل و مشکلاتی که طی مدت همه گیری این بیماری برای مردم و جوامع در جهان ایجاد شده اشاره کردند.سپس بعد از گذشت حدود یکسال و نیم واکسن هایی پس از تلاش، تحقیق، توسعه،آزمایش های متعدد و ...برای این بیماری ساخته شد اما مشکل این بود که تعدادشان محدود بود، به دلیل گرفتاری همه جهان تعداد کافی و لازم هنوز تولید نشده و از طرف دیگر همین مقدار کم به صورت نابرابر درحال توزیع است.کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه به دلائل مختلف هنوز موفق به شروع فرآیند واکسیناسیون نشده اند.

سوال اصلی این است که آیا این عدم دسترسی ناشی از حقوق مالکیت فکری است یا به عوامل گوناگون دیگری هم بستگی دارد.ایشان در پاسخ بیان داشتند که نقش حقوق مالکیت فکری در این موضوع بسیار ناچیز است یا اصلا نقشی ندارد و مسئله فراتر از این می باشد.سپس در تشریح پاسخ به این سوال دو محور را مورد بررسی قرار دادند.

اول اینکه حقوق مالکیت فکری میتواند عامل مهم و پشتیبان بسیار موثری در برخورداری انسان ها از حق بر سلامت به ویژه حق دسترسی به داروها و واکسن داشته باشد و در واقع می تواند موتور محرکی برای تلاش فکری انسان ها،شرکت ها، دولت ها و... برای یافتن به راه حل علمی و شیوه های کارآمد مقابله با بیماری ها باشد.از یک زاویه حقوق مالکیت فکری ارتباط مثبتی با حق دسترسی به واکسن برقرار می کند.در کل حقوق مالکیت فکری عامل بسیار مهمی در حفظ انگیزه و حمایت از ابداعات فکری دارد.

در همین راستا شرکت ها و کشورهای مختلف سازنده واکسن نیز در ازای واگذاری واکسن یا روش ساخت آن انتظار دارند هزینه هایی که کرده اند و منابعی که صرف کرده اند جبران شود و بتوانند از حق انحصاری اختراع خود برخوردار شوند که معمولا کشورهای فقیر و در حال توسعه در پرداخت آن مشکل دارند.حتی اگر منابع آن را داشته باشند اما صنعت لازم برای تولید واکسن را ندارند.

در محور بعدی ایشان این موضوع را مطرح کردند همانطور که دکتر رضائی در مطالب خود بیان داشتند دسترسی به واکسن به عنوان یک حق در حقوق بشر یک حق شناخته شده و مسلم است.اما نکته مهم این است که وقتی انسان ها دارای چنین حقی هستند چه کسانی در برابر این حق دارای تکلیف هستند؟ نخستین دارنده تکلیف دولت سرزمین است یعنی کشوری که انسان ها در انجا زندگی میکند وظیفه داد این حق را تامین کند.اما آیا کشوری که تولید کننده واکسن است در برابر شهروندهای کشورهای دیگر دارای این تعهد است یا خیر؟

در انتها اینگونه جمع بندی صورت گرفت که حقوق ماکلیت فکری میتواند عامل مهمی در پشتیبانی حق بر سلامت باشد به این جهت که زمینه تولیدت جدید را فراهم می کند البته تنش هایی هم در میان خواهد بود.

در پایان این نشست و پس از بخش پرسش و پاسخ، دکتر نسرین مصفا-رئیس انجمن- سخنان خود را بیان نمودند.ایشان ابتدا به اینکه بیماری کرونا تجربه جدیدی برای بشر بود و ملاحظات متعددی در این رابطه وجود دارد اشاره کردند. همچنین به گذار از این بیماری طی چندین مرحله، بسته شدن مرزها، درخواست اتحاد و همبستگی از سوی ملل متحد هم اشاره کردند. بحث واکسن هم مطرح بود تا اینکه به مرحله تولید رسید.کواکس ایده زیبایی بود اما در عمل تحقق نیافت و کشورهای توسعه یافته در این راستا عمل نکردند.

حقوق بین الملل و روابط بین الملل از ابعاد مختلفی باهم ارتباط دارند که در این میان بحث اراده بسیار مهم است و واقعیات همیشه تاثیر گذار بوده است. نظم جهانی که الان وجود دارد با پنج شکاف عمده روبه رو است.دانش، ارزشها، سیاستگذاری، نهادها و ارتباط بین شمال و جنوب و میان دولت ها است که از قدیم الایام وجود داشته و این تضاد میان کشورهای سلطه جو و سلطه پذیر در کرونا بیشتر خودش را نمایان کرد.

دبیرکل ملل متحد در آغاز دوره دوم تصدی خود در سخنانش خواستار شکل گیری نظم نوینی می شود که باید در آن از تبعات بحران کرونا درس گرفت.حال چقدر این درس می تواند منطبق با واقعیات جهانی باشد امر قابل تاملی است. بحران های جدید موجب امتحان موازین بین المللی در عرصه های مختلف می شوند و اینکه تا چه حد حقوق بین الملل که مطرح می شود نسبت به گذشته اخلاقی و انسانی تر شده می تواند کمک نماید یک سوال است.

بحث رقابت بین کمپانی ها و بحث مالکیت های معنوی از گذشته هم وجود داشته اما کرونا به دلیل ویژگی های خاص خودش و واکسن آن به جهت نجات جان انسان ها متفاوت است.تنها بیماری است که تا این حد آثار اقتصادی و اجتماعی داشته است و واکسن آن سریع ترین واکسنی بود که تولید شد درحالی که تعداد آن باید تقریبا دوبرابر حجمعیت جهانی هم باشد.

یک سوال مهم این است که در این جهان نابرابر برابری تا چه امکان پذیر است که باید به آن پرداخته شود و ابراز امیدواری کردند حداقل در زمینه این بیماری واکسن در اختیار همگان در سراسر جهان قرار بگیرد.

دکتر مصفا در پایان سخنان خود ضمن گرامی داشتن یاد همه کسانی که در اثر این بیماری به خصوص اساتید جامعه حقوق و روابط بین الملل از دست رفته اند، از سخنرانان این نشست و مدیریت دکتر عسکری در این جلسه و شرکت کنندگان محترم تشکر و قدردانی کردند.