گزارش نشست تخصصی«ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی از منظر حقوق بین الملل»

گزارش نشست تخصصی«ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی از  منظر حقوق بین الملل»

انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد با همکاری بنیاد حقوق بین الملل دکتربیگدلی و خانه اندیشمندان علوم انسانی،روز چهارشنبه مورخ۱۸ دی ماه ۹۸ نشستی تخصصی با عنوان«ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی از  منظر حقوق بین الملل» را برگزار نمود.

این جلسه که با حضور دکتر محمدرضا ضیائی بیگدلی،دکتر محمدحسن حبیبی مجنده،دکتر محسن عبداللهی به عنوان مدیر نشست،دکتر پوریا عسکری و دکتر امیر ساعد وکیل برگزار گردید با استقبال فراوان علاقمندان روبه رو شد.

در آغاز نشست خانم نسرین دکتر مصفا رئیس انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد ضمن عرض تسلیت به خاطر شهادت سردار قاسم سلیمانی،برگزاری این نشست را در راستای اهداف مندرج در اساسنامه انجمن دانست و در واقع رسالت انجمن‌ را بررسی و تحلیل وقایع و رویدادهای سیاسی و اجتماعی کشور ارزیابی کرد و اظهار امیدواری نمود که این نشست بتواند به سوالات و ابهامات در زمینه واقعه اخیر پاسخ دهد و برای دانشجویان و علاقمندان به مباحت حقوق بین الملل دستاورد علمی خوبی بهمراه داشته باشد.ایشان همچنین درگذشت شماری از هموطنان در استان کرمان و  جان باختگان سقوط هواپیمای اوکراینی را به آحاد ملت تسلیت گفتند.

نشست مذکور به صورت پنلی با مدیریت دکتر محسن عبداللهی با مرور اجمالی بر رخدادهای اخیر و به طور روزشمار طی یکماه گذشته و در بخش اصلی با طرح سوالاتی مدون از سوی ایشان برگزار و جهت پویایی بیشتر با پرسش و پاسخ همراه گردید.

ایشان در ادامه با اشاره به حملات به کنسولگری ایران در نجف و بصره گفت: برخی از توییت های ترامپ دعوت به مداخله و دعوت مردم عراق علیه ایران بود.

وی افزود: پس از این حادثه، ۲۷ دسامبر، پایگاه نظامی آمریکا در کرکوک مورد حملات کاتیوشایی قرار می گیرد و باز آمریکا انگشت اتهام را به سوی ایران نشانه می رود. پس از آن، دولت آمریکا بخشی از مواضع حشد الشعبی را در عراق مورد حمله مسلحانه قرار می‌دهد که ۴۵ شهید و ۵۱ مجروح برجای می گذارد، سپس حمله به سفارت آمریکا روز ۳۱ دسامبر اتفاق می افتد و روز پس از آن ترامپ در توییتی ایران را تهدید به بهای گزاف می کند و ۴۸ ساعت پس از آن است که آمریکا سردار شهید قاسم سلیمانی را ترور می کند. وزارت دفاع آمریکا به فاصله ۵-۶ ساعت بیانیه بسیار مغشوشی را صادر می کند و به نوعی به دفاع مشروع پیش گیرانه و پیش دستانه دستاویز می شود.

استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی تهران در ادامه افزود: این واقعه به لحاظ موضوعاتی نظیر دفاع مشروع، دفاع پیش ‌دستانه، حقوق توسل به زور، حقوق بشر دوستانه، نظام بین‌المللی حقوق بشر و تا حدودی بحث مصونیت‌های بین‌المللی قابل بررسی است.

دکتر عبدالهی گفت: اگر ما حادثه را بخشی از یک درگیری مسلحانه بدانیم، حقوق قابل اعمال، حقوق بشردوستانه بین المللی خواهد بود اما اگر آن را خارج از درگیری های مسلحانه بدانیم، باید گفت که در دوران صلح حقوق بشر حاکم است و حقوق بشر اساسا اجازه سلب حیات را به هیچ مقامی نمی دهد جز استثناتی مثل مجازات اعدام و عملیات پلیس.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: نمی توان در زمان صلح کسی را به قتل رساند، اما اگر زمانی احراز شود که جنگ رخ داده قانونا کشتن جایز است مگر در مواردی که جنگ آن را منع کرده است.

ایشان ادامه داد: سوال این است که آیا آمریکا در معرض یک حمله مسلحانه بوده است که حمله سوم ژانویه را دفاع مشروع توصیف می کند یا اینکه خود حمله سوم ژانویه حمله ای مسلحانه است که به جمهوری اسلامی ایران، حق دفاع مشروع می دهد؟

پس از این مقدمه ایشان سوالات مورد نظر در پنل متخصصین را که شامل یک سوال اصلی و چند سوال فرعی بود به ترتیب زیر مطرح نمودند:

سئوال اصلی نشست: مشروعیت(قانونی بودن)حمله سوم ژانویه آمریکا به هیئت ایرانی و همراهان در

حقوق بین الملل

پرسشهای فرعی در ۴ مقوله توصیف حادثه؛ حقوق توسل به زور و حقوق بشردوستانه؛ نظام حقوق بشر؛

حقوق ضدتروریسم؛ و حقوق مصونیت های بین المللی :

۱ -اهمیت توصیف حمله سوم ژانویه: قابلیت اعمال حقوق بشر(حقوق صلح) یا بشردوستانه(حقوق

جنگ)- سیاست حقوقی و مصالح کشور

۲ -در صورت چارچوبندی حمله در حقوق توسل به زور (bellum ad jus) آیا ادعای آمریکا مبنی

بر دفاع مشروع پیشدستانه موجه است؟

۳ -آیا حمله سوم ژانویه یک«توسل به زور مغایر منشور و حقوق بین الملل» است و در این صورت

آیا این توسل به زور به آستانه «حمله مسلحانه» ماده ۵۱ منشور میرسد؟

۴ -آیا اقدام امروز ایران یک دفاع مشروع ضروری و متناسب است؟

۵ -آیا توئیت های ترامپ در حمله به ۵۲ سایت مهم ایرانی از جمله اماکن فرهنگی مغایر حقوق بین

الملل و حقوق بشردوستانه است؟

۶ -در صورت چارچوبندی حمله در قالب نظام حقوق بشر، توصیف عنوان این سلب حیات چیست و

چه عمل متخلفانه ای در نظر گرفته خواهد؟

۷ -با توجه به اینکه آمریکا در آوریل سال ۲۰۱۹ سپاه پاسداران را بعنوان یک سازمان تروریستی

تعیین کرده، جایگاه حمله سوم ژانویه در نظام حقوق ضد تروریسم چیست؟ آیا اقدام آمریکا می تواند

بعنوان تروریسم دولتی درنظر گرفته شود؟

۸ -آیا حمله سوم ژانویه از منظر نقض حقوق مصونیت های بین المللی قابل طرح است؟

استاد دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی دیگر سخنران این نشست بود که با شعری حماسی از فرودسی سخنان خود را آغاز نمود: صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چون تو فرزند بزاید. وی به صحبت اخیر استاد محمود دولت آبادی اشاره کرد که سردار سلیمانی را فرزند شایسته ایران معرفی نموده بود.

دکتر ضیایی بیگدلی مباحث مطرح شده در این نشست را صرفاً حقوقی ارزیابی کرد و افزود: همان طور که دکتر عبدالهی چندین بازه زمانی را برای تحلیل وقایع اخیر انتخاب کرده بود بنده نیز این واقعه را به دو بازه زمانی پیش و پس از سوم ژانویه تقسیم‌بندی می‌کنم. وی موضوعات حقوقی مرتبط با این واقعه را شامل تجاوز، اصل عدم مداخله، اصل احترام به حاکمیت، اصل عدم تردید در بحث مرتبط با حقوق بشردوستانه، ترور هدفمند و مصونیت دانست.

استاد پیشکسوت حقوق بین الملل در ادامه افزودند: اساسا مخاصمه مسلحانه ای بین ایران و آمریکا وجود نداشته تا بحث دفاع مشروع توسط آمریکا مطرح شود بلکه اقدام آمریکا موضوعی حقوق بشری است.

وی با اشاره به اختلاف در مفهوم دفاع مشروع گفت: ماده ۵۱ منشور ملل متحد حمله مسلحانه را از دو زاویه نمود می دهد، حمله مسلحانه یک تجاوز مسلحانه است. همانطور که در قطعنامه ۳۳۱ شورای امنیت، حمله مسلحانه به قلمرو یک کشور به عنوان مصادیق تجاوز است.

دکترضیائی بیگدلی توضیح دادند: بحث تجاوز مسلحانه به قلمرو یک کشور همان مفهومی را می رساند که ماده ۵۱ منشور سازمان ملل، به حمله مسلحانه به کشوری که عضو ملل متحد است.

وی بحث دفاع پیش دستانه و پیش گیرانه را در عرصه بین المللی چندان دارای طرفدار ندانست و توضیح داد: غیر از اسراییل که خود دست به این اقدامات می زند کسی در دنیا طرفدار این دو مفهوم نیست.

به گفته این استاد پیشکسوت، ادعای آمریکا در ترور سردار بیشتر بحث پیشگیرانه دارد تا پیش دستانه. در مورد دو مفهوم یاد شده طرفداران دفاع پیش دستانه بیشتر هستند اما شاهد این نیستیم که در این زمینه هنجارسازی شده و یا معاهده ای تا به امروز امضا شده باشد.

ایشان تاکید کردند: بنابراین دفاع در این ارتباط با توجه به قطعنامه تعریف تجاوز؛ تهاجم و تجاوز به قلمرو یک کشور است. اطلاعات غیرموثقی وجود دارد مبنی بر اینکه آمریکا برای ترور سردار سلیمانی، از پایگاه هوایی قطر و برخی نیز می گویند از پایگاه هوایی کویت این حمله به قلمرو سرزمینی عراق انجام شده است.

دکتر حبیبی مجنده عضو هیأت علمی دانشگاه مفید سومین سخنران این نشست بود. وی اقدام آمریکا در ترور سردار شهید قاسم سلیمانی را یک اقدام توسل به زور ارزیابی کرد و افزود: حقوق بین‌الملل توسل به زور را بطور مطلق ممنوع می‌داند. یعنی کشورها از هرگونه توسل به زور منع شده‌اند. البته توسل به زور ابتدایی در حقوق بین‌الملل ممنوع است. سوالاتی که اینجا و در رابطه با واقعه اخیر مطرح می‌شود شامل این موارد است: آیا این توسل به زور در چارچوب استثنائات قرار می‌گیرد؟ آیا این توسل به زور را می‌توان به عنوان دفاع مشروع قلمداد نمود؟

ایشان تصریح کردند: همان‌طور که در ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد نیز اشاره گردیده است معتقدم دفاع مشروع در این واقعه قابل اعمال نیست.

وی با طرح این سوال که آیا این توسل به زور می تواند دفاع مشروع توصیف شود، اظهار داشت: دفاع مشروع در اینجا قابل اعمال نیست و نمی تواند توجیه کننده اقدام آمریکا باشد.

دکترحبیبی اظهار داشت: اگر کشوری بخواهد به دفاع مشروع متوسل شود، بایستی یک حمله مسلحانه در آن کشور اتفاق افتاده باشد اما حمله مسلحانه چه هنگام رخ می دهد. مثلا نیروهای مسلح یک کشور از خط مرزی عبور کرده باشند یا هواپیماهای نظامی یک کشور از حریم یک کشور عبور کرده باشند، از لحظه ای که اقدام بالفعل اتفاق می افتد حمله مسلحانه شروع شده است.

وی توضیح داد: همچنین الزام است دفاع مشروع را شامل حالت و وضعیتی بدانیم که نیروهای نظامی یک کشور آماده باش هستند و منتظرند و همه چیز حکایت از آغاز حمله دارد، در این صورت می توان دفاع مشروع صورت گیرد که آن را «دفاع پیش دستانه» می نامند.

ایشان همچنین افزودند:بدون شک این اقدام ایالات متحده یک اقدام توسل به زور است و حقوق بین الملل هم توسل به زور را ممنوع کرده است.

این استاد دانشگاه اظهار امیدواری کرد با حادثه ای که رخ داد، آرامش مورد نظر این شخصیت بزرگ تحقق یابد هم در سطح داخلی که وسیله و برکت شود که باران آرامش آن در کشور باریدن کند و هم در سطح منطقه موجب شود کشورها و مسلمانان منطقه دست از نزاع و تنش با یکدیگر بردارند.

دکتر پوریا عسکری عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی سخنران چهارم این نشست بود. ایشان در آغاز سخنان خود بر لزوم دوری جستن از احساسات برای تحلیل وقایع اخیر تأکید کرد و افزود: من فکر می‌کنم حقوق بین‌الملل در شرایط کنونی که شامل تحریم و فشارهای اقتصادی و سیاسی است از ابزارهای کارآمد محسوب می‌شود. وی در ادامه با طرح پرسش‌هایی در رابطه با اقدام اخیر آمربکا افرود: آیا اقدام انجام شده از نگاه حقوق بین‌الملل توسل به زور یا دفاع پیش‌دستانه محسوب می‌شود؟ در حقوق بین‌الملل دفاع پیش‌دستانه قابل توجیه نیست. دفاع مشروع شرایطی دارد که با توجه به آنها توجیه می‌شود از جمله ضرورت، فوریت و تناسب. از نظر حقوق بین الملل تناسب توجیهات بسیار پیچیده‌ای را طلب می‌کند.

دکتر عسکری با اشاره به اقدام آمریکا در ترور شهید سردار سلیمانی افزود: آنچه اتفاق افتاد در خاک کشور ثالث بوده است. شما نمی‌توانید در خاک کشور ثالث دفاع کنید البته ممکن است آمریکا چنین استدلال نماید که ما با عراقی‌ها موافقت‌نامه امنیتی داریم به طوری که در بند ۵ ماده ۴ از این توافق‌نامه گفته شده آمریکا در برابر حمله به خود اجازه دفاع مشروع دارد. البته در همان توافق‌نامه و در بند ۲ از ماده ۵ این کار بایستی با موافقت دولت عراق باشد، پس اقدام آمریکا نمی‌تواند دفاع مشروع قلمداد شود.

ایشان با تاکید بر حقوق توسل به زور، حقوق بشردوستانه و حقوق مخاصمات بین المللی اظهار داشت: در استفاده از دفاع مشروع نباید دست و دل بازی انجام شود، ما باید در دنیا به عنوان یک کشور عاقل باقی بمانیم.

وی با طرح این پرسش که آیا توسل به زور آمریکا به اقدام و ادعایی که به عنوان دفاع پیش دستانه مطرح شده قابل توجیه است یا خیر؟ چنین پاسخ داد: این اقدام در حقوق بین الملل قابل پذیرش نیست؛ فرض کنیم دفاع مشروع پیش دستانه در حقوق بین الملل پذیرفته شده است و ادعای اطلاعاتی که مبنی بر حمله قریب الوقوع  نیز صحت داشته باشد، اگر این دو فرض را به عنوان دو اصل بپذیریم که تردید جدی در مورد آن وجود دارد. حقوق بین الملل نسبت به دفاع مشروع شرایطی دارد.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی به سه شرط ضرورت، فوریت و تناسب برای دفاع مشروع اشاره کرد و ادامه داد: اصل تناسب، به شما حتی دفاع در خاک طرف مهاجم را نمی دهد، از نظر حقوق بین الملل، تناسب، توجیهات بسیار پیچیده ای را می طلبد که پس از خارج کردن دشمن مهاجم از مرز، به دفاع خود بپردازیم.

دکترعسکری اضافه کرد: آنچه اتفاق افتاده نه در خاک ایران و نه در خاک آمریکاست بلکه در خاک کشور ثالث عراق بوده است. شما نمی توانید در خاک کشور ثالث دفاع کنید. اگر آمریکا بخواهد این موضوع را پاسخ دهد، احتمالا مجبور به استناد به موافقتانه امنیتی خود با عراق می شود.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی گفت: موافقتنامه امنیتی بین آمریکا و عراق، اجازه عملیات در خاک عراق را به آمریکا می دهد، اما در ماده دیگری از این موافقنامه اشاره می کند که هر عملیات آمریکا در خاک عراق باید با موافقت عراق انجام شود.

وی ادامه داد: آمریکایی ها ممکن است به توجیه دیگری هم متوسل شوند و آن این است که در جایی که ثالثی به ما حمله کرده یا می خواهد حمله کند اما آن دولت ناتوان است و یا اراده ای ندارد (عراق)؛ علیه کسی که می خواهد حمله ای علیه ما انجام دهد، می توانیم عملیات انجام دهیم.   

استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: بنابراین اقدام آمریکا هم بر اساس موافقتنامه امنیتی بین آمریکا و عراق و هم بر اساس تئوری unwilling and unable theory، نقض حقوق بین الملل است.

وی با اشاره به توییت های ترامپ علیه ایران و تهدید به حمله به ۵۲ اماکن فرهنگی اظهار داشت: این ۵۲ مورد مورد توجه رسانه ها قرار گرفت اما نکته ای که به آن توجه نشد این بود که ترامپ ادعا کرد که چطور آنها می توانند ما را بکشند اما ما نمیتوانیم به اموال فرهنگی آنها حمله کنیم. باید به ترامپ یادآوری شود، اقدام تلافی جویانه به اموال فرهنگی که در صدر لیست جهانی در یونسکو ثبت است، قابل اعمال نیست.

ایشان تصریح کردند:تهدید دیگری که ترامپ کرده و نکته بسیار مهمی است این است که او گفته تناسب حقوق بین الملل بشردوستانه را رعایت نمی کنم، یعنی غیرنظامیان و اموال غیرنظامی را مورد حمله قرار می دهم. حقوق بین الملل می گوید وقتی گفتی تناسب را رعایت نمی کنم به معنی این است که دقت نمیکنم غیرنظامیان هدف حمله نباشند، این تهدید نسبت به تهدید اماکن فرهنگی، تهدید به جنایت جنگی به شمار می رود.

آخرین سخنران این پنل دکتر امیرساعد وکیل عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بود.

استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران گفت:اینکه ایران می تواند اقدام به دفاع مشروع کند، اقدام نادرستی است، جمهوری اسلامی ایران در اتفاقی افتاده که نباید اقدام کند، اگر فراتر از آن باشد، ایران در مسیری قرار خواهد گرفت که آمریکایی ها می خواهند.

وکیل افزود: ما با این اقدام در فضای دفاع مشروع، به سمت مقوله ای می رویم که وضعیت مخاصمه ادامه می یابد، درست این است که ما پایبند اقدام متقابل غیرقهری باقی بمانیم.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران تصریح کرد: ما باید از دبیرکل سازمان ملل برای میانجیگری و چارچوب ارجاع طرفین یه یکی از راهکارهای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات پیش رویم، نباید با احساسات و هیجان مفاهیم را مشروع کنیم. حقوق بین الملل آمده است که در چارچوب مسالمت آمیز، اختلافات را حل و فصل کند.

دکتروکیل گفتند: حتی ایران می توانست اقدام عین الاسد را بدون سروصدا انجام دهد، هیچ سودی در تعریف مساله به عنوان حمله مسلحانه وجود ندارد. ما هیچ سودی نمی بریم که با قدرتی بزرگ وارد جنگ شویم که انتهای آن مشخص نیست.

این استاد دانشگاه افزود: بر اساس نظام حقوقی آمریکا و قانون ۱۹۷۴ این کشور، اگر قرار است آمریکا وارد اقدام نظامی شود که آثار، تبعات و پیامدهایی برای آمریکا و نیروهای آمریکایی داشته باشد باید از کنگره مجوز بگیرد.

ایشان همچنین اظهار داشتند: همچنین دستور العمل اجرایی ۱۹۷۶ ممنوع می کند ترور سیاسی را که منتسب به دولت آمریکا باشد. همچنین در سال ۲۰۰۱، آمریکا قانونی وضع می کند که می تواند در مواردی که از ناحیه گروه های تروریستی (القاعده) مورد تهدید قرار بگیرد، متوسل به زور شود و متعاقبا در سال ۲۰۰۵، کنگره قانون دیگری تصویب می کند دفاع در مقابل تهدیدهای مستمر در عراق که اجازه توسل به زور دارد.

وی ادامه داد: هیچیک از این قوانین هیچگونه مجوزی را در این مورد اخیر و خاص نمی دهد زیرا هیچگونه وضعیت مخاصمه مسلحانه بین ایران و آمریکا به لحظ فنی نیست.

دکتر وکیل توضیح داد: همچنین اگر به لیست یکجانبه آمریکا در مورد گروه های تروریستی رجوع کنیم، آمریکا هرگز اجازه اینکه به طور مستقیم در خارج از حوزه قضایی و خارج از کشور خود به طور قهری اقدام کند، مبنای حقوقی ندارد.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران ادامه داد: با این نگاه حتی آمریکا بگوید می خواهد بر اساس حقوق داخلی خود عمل کند، مجوز توسل به زور، حذف و شهادت سردار وجود نخواهد داشت.

در نهایت و به طور کلی آنچه که در این نشست مورد تاکید و تایید قرار گرفت  این مسئله بود  که ایران نسبت به سال های گذشته از قدرت بازدارندگی بالایی برخوردار است و نیازی به حمله نظامی ندارد.همچنین اقدامات متقابل ایران باید دقیق،موثر و بازدارنده بوده و خلاف حقوق بین الملل نباشد و به بیان دیگر ایران از حقوق بین الملل در جهت منافع،صلح و امنیت و آرامش بیشتر در کشور و منطقه بهره بگیرد.همچنین اساتید حقوق بین الملل این نشست افزودند باید بر این نکته تاکید کنیم آنچه مسأله است حاکمیت و تمامیت ارضی یک کشور است: دیدگاههایی که مطرح می‌شود باید در جهت آرام کردن جامعه باشد. باید منافع ملی ایران در نظر گرفته شود و ایران باید مجامع بین المللی، سازمان ملل و سازمان های منطقه ای را مورد خطاب قرار دهد و از ظرفیت های آنها برای حل این مساله بهره ببرد و از شخصیت های بین المللی بخواهد راه حل های مسالمت آمیز ارایه دهند تا مسایل در این نقطه خاتمه یابد.

در پایان نشست نیز خانم دکتر نسرین مصفا ضمن تشکر از سخنرانان جلسه،از آمادگی حقوقدانان جهت حضور و بحث علمی در چنین محافلی تقدیر کردند.رئیس انجمن همچنین به این نکته اشاره کردند که  هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس سازمان ملل متحد است و هفتاد سال از تصویب کنوانسیون های چهارگانه ژنو و صدسال از تشکیل جامعه ملل،نهادی که قصد داشت صلح و امنیت بین المللی را از طریق ابزارهای مسالمت آمیز حفظ کند گذشته است و ما الان در شرایطی به سر می بریم که اقدامات ترامپ باعث شده است حال حقوق بین الملل خوب نباشد.

ایشان ضمن بیان اهمیت برگزاری این جلسه بر برگزاری نشستی دیگر در بررسی این حادثه از منظر روابط بین الملل و همچنین روانشناسی شخص آقای ترامپ تاکید کردند.