گزارش نشست تخصصی جنگ ایران و عراق از منظر حقوق بشر دوستانه

سمفونی سرفه‌ها برگزار شد

تهیه گزارش: سحر تفرشی، خدایار سعید وزیری

سمفونی سرفه ها، در تاریخ 20 اردیبهشت ماه 1397 با همکاری موزه صلح تهران، کمیته دانشجویی انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد، شبکه بین المللی دانشجویان حقوق (نیلز) و موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد.

در ابتدای این برنامه از 8 تالار مجموعه ی موزه ی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (تالار آستانه، حیرت و حقانیت، دفاع، آرامش و مقابله، شهادت، پیروزی، سرانجام، مقاومت) بازدید بعمل آمد. در هر تالار راویان محترم موزه دکتر احمدی رییس روابط عمومی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس بخش های مختلف را برای گروه بازدید­کنندگان شرح می دادند.
پس از صرف نهار نشست تخصصی با عنوان «جنگ ایران و عراق از منظر حقوق بشردوستانه» برگزار شد.

ابتدای جلسه دکتر عبادی مدیر بخش بین الملل موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان، اظهار امیدواری نموده که این برنامه آغازی باشد برای برگزاری برنامه‌های مشترک دیگر در موزه دفاع مقدس و دیگر نهادهای برگزار کننده ی این برنامه.

پس از آن مجری برنامه ضمن توضیح کوتاهی درباره سلاح‌های شیمیایی و بیان تاریخچه کوتاهی از استفاده ی این سلاح، از استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه، جناب آقای دکتر سیدحسین سادات میدانی دعوت نموند تا سخنان خود را ایراد فرمایند.

دکتر سید حسین سادات میدانی سخنرانی خود را با موضوع «احقاق حقوق قربانیان سلاح‌های شیمیایی از طریق مراجع قضایی» با توجه به تجربه عملی خود در این عرصه آغاز نمودند. ایشان مطالب خود را در پرتو دو تجربه بیان نموند. یکی تجربه شخصی ایشان در انجام طرحی پژوهشی برای بررسی راه‌کارهای حقوقی احقاق حق مصدومان سلاح‌های شیمیایی که به نظر ایشان نتیجه‌گیری آن طرح اشتباه بود! بخشی از این نتیجه‌گیری درباره پیگیری در سطح داخلی بود، این بود که با بررسی قوانین داخلی کشورهای فرانسه، آلمان، هلند و انگلستان و آمریکا این نتیجه حاصل شد که به سبب مانع مرور زمان طرح این پرونده‌ها در دادگاه‌های این کشورها بی فایده خواهد بود و تجربه دیگر مربوط به واقعه بازداشت شخصی به نام فرانس فان آنرات به اتهام مشارکت وی در فروش مواد شیمایی به عراق و از این طریق معاونت در جرم کشتار اکراد عراقی و محکومیت ایشان به هفده سال حبس بود.

ایشان در ادامه افزودند چند موضوع طرح دعاوی توسط قربانیان سلاح‌های شیمیایی در کشورهای مختلف را تحت الشعاع قرار می‌دهد و یکی از این موارد بحث صلاحیتی است و بحث دیگر آن است که دعوا از بعد مدنی طرح شود یا کیفری که از آنجایی که دعاوی مدنی مشمول مرور زمان می‌شود، در دعوای فان آنرات دعوا از جنبه کیفری مطرح شد و لازم توجه است که اساسا مرور زمان در خصوص رسیدگی به جنایات بین‌المللی قابل استناد نیست و به بیان روند چگونگی ورود قربانیان ایرانی سلاح‌های شیمیایی به پرونده فان آنرات پرداختند و توضیحاتی درباره ادله و ادعاهای مطروحه را در این پرونده از سوی طرفین ارایه دادند.

پس از سخنان دکتر سادات میدانی، مجری ضمن تشکر از ایشان، با بیان سوال‌هایی درخصوص جنگ ایران و عراق از منظر حقوق بشردوستانه، از دکتر محسن عبدالهی استاد دانشگاه شهید بهشتی برای ایراد سخنرانی خود دعوت به عمل آورند.

دکتر محسن عبدالهی در ابتدا با بیان موضوع سخنرانی خود با عنوان «جبران خسارت ناشی از نقض‌های شدید حقوق بشردوستانه در چارچوب کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو»، سخنان خود را در سه محور بیان فرمودند. ابتدا اینکه منظور از جبران خسارت چیست؟ محور دوم بحث جبران خسارت نقض‌ها، و در محور سوم به چالش‌ها و موانع پیش‌رو پرداختند.

ایشان با اشاره به جنگ‌های اول و دوم جهانی اشاره کردند که اگرچه معمولا دولت‌های فاتح خسارات خود را از دولت مغلوب دریافت می‌کنند اما در جنگ ایران و عراق، وضعیت به گونه‌ای نبود که بتوان گفت کدامیک فاتح بوده است و به علاوه پیوندهای مذهبی و تاریخی و مراودات دوجانبه تا حدی سبب آن بوده است که دولت ایران به طور جدی جبران خسارت را پیگیری نماید؛ اما ایشان به عدم دنبال کردن و تلاش برای شناسایی مرتکبین جنایات جنگی در جنگ ایران و عراق انتقاد کردند و همچنین به امکان شکایت و پیگیری مسئولیت دولت‌های کمک‌کننده به دولت عراق اشاره کردند.

در ادامه ایشان با طرح این سوال که آیا می‌توانیم از دولت عراق به عنوان دولتی که تداوم داشته، برای جبران خسارات وارده در جنگ شکایت کنیم یا خیر محور دوم صحبت خود را بیان نمودند. ایشان در این بخش با اشاره به حقوق لاهه و ژنو، توجه به مسئولیت داشتن دولت‌های ناقض حقوق بشردوستانه را مورد تاکید قرار دادند.

در پایان ایشان اظهار داشتند حقوق بین‌الملل به قدر کافی در زمینه امکان رسیدگی محاکم به اعمال نیروهای مسلح دولت‌ها توسعه پیدا نکرده و دولت‌‎ها در این زمینه تمایل زیادی نداشتند. همچنین ایشان پیشنهاد کردند پرونده‌هایی علیه دولت عراق طرح شود چرا که طرح چنین پرونده‌هایی چراغ خواست افکار عمومی برای جبران خسارت را روشن نگاه می‌دارد.

در ادامه برنامه، مجری برنامه با یک اشاره تاریخی به جنگ جهانی دوم، از دکتر پوریا عسکری استاد دانشگاه علامه طباطبایی برای ایراد سخنرانیشان دعوت به عمل آوردند.

دکتر پوریا عسکری در ابتدا با اشاره به موزه دفاع مقدس، اهمیت آنرا حفظ تاریخ شفاهی دانستند و وجود فضای گفتگو در چنین مکان‌هایی و تعامل با دانشگاه را امری مثبت و مفید دانستند. سپس به بیان سخنانشان درباره موضوع سخنرانی خود یعنی  «جنگ شهرها» پرداختند. ایشان با اشاره به نظام مبتنی بر اقدام متقابل، اشاره کردند حقوق بشردوستانه اقدامات متقابل را با قید محدودیت‌هایی منع کرده ولی در جنگ ایران و عراق نقاط ابهامی وجود دارد و اسنادی مانند نامه‌های دبیرکل و بیانیه‌های رئیس شورای امنیت، نشان از عدم رعایت دقیق اقدامات متقابل ممنوعه دارد و هر دو طرف متهم به نقض قواعد حقوق بشردوستانه در خصوص اقدامات متقابل مطرح شدند. ایشان در ادامه دو سوال را مطرح کردند؛ اول اینکه آیا مطابق با حقوق بین‌الملل بشردوستانه ایران مجاز به استفاده از اقدام متقابل بوده است یا خیر؟ و سوال دوم اینکه آیا ما از محدودیت‌هایی که به آن اشاره می‌شود تخطی کرده‌ایم؟

ایشان برای پاسخ به این سوال نمونه‌ایی از نامه‌های دبیرکل را در پاورپوینت خود نمایش دادند و نمونه‌هایی از محدودیت‌های مذکور در حقوق بشردوستانه برای اقدام متقابل را ذکر کردند و به اهمیت هدف اقدام متقابل برای مشروعیت یا عدم مشروعیت آن اشاره کردند که هدف باید پایان دادن به نقض حقوق بشردوستانه باشد و متناسب با نقض باشد. در ادامه به وضعیت ایران در جنگ علیه دشمن متجاوزی که به قواعد جنگ احترام نمی‌گذارد پرداختند و با استناد به مصاحبه یکی از امرای ارتش در زمان جنگ، اشاره کردند امام (ره) اجازه اقدام متقابل نمی‌دانند و حتی در جایی که چاره‌ای برای جلوگیری از حمله عراق به شهرها نبود، به شرایطی که امام برای اقدام متقابل گذارده بودند اشاره کردند؛ از جمله اطلاع ظرف 72 ساعت قبل از حمله، عدم حمله به شهرهای مذهبی، عدم حمله به بیماستان‌ها و مدارس و ... و در مقابل حملات شیمیایی هیچگاه از سوی مقامات عالی کشورمان، اجازه اقدام متقابل از سوی ایران در هیچ سطحی صادر نشد و اسناد بین‌المللی از جمله اسناد کمیته بین‌المللی صلیب سرخ هم براین مهم مهر تایید میزند.

پس از صحبت‌های دکتر پوریا عسکری، مجری برنامه با معرفی سخنران بعدی با اشاره به اینکه ایشان خود از آزادگان بودند، ضمن اعلام موضوع سخنرانی ایشان در خصوص حمایت از حقوق اسرا، از دکتر علی داعی برای ایراد سخنرانی‌شان دعوت به عمل آوردند.

در ادامه دکتر علی داعی با اشاره به اینکه شخصا هشت سال در اسارت بودند، سخنرانی خود را آغاز نمودند. ایشان مبنای بحث خود را کنوانسیون سوم ژنو 1949 به عنوان سندی جامع که ضمن تبیین اینکه چه کسی اسیر جنگی است، تمام حقوق وی را نیز به خوبی بیان نموده است، قرار دادند و به مواد 5 و 12 و 13 و 130 این سند اشاره کردند. ایشان در ادامه لحظه اسارت را که در ماده 5 نیز ذکر شده، یکی از مهمترین لحظات در حفظ جان اسرا دانستند که در جنگ توسط ارتش بعث عراق رعایت نمی‌شد و با ذکر مثالی از لحظه اسارت خود به قصد سرباز پیدا کننده ایشان برای قتل اشاره کردند و بیان داشتند بسیاری از اسرا در چنین شرایطی به شهادت رسیدند؛ ایشان در ادامه ضمن اشاره به اهمیت رفتار انسانی با اسرا که در کنوانسیون سوم ذکر شده، با بیان مثال‌هایی از مشاهدات عینی خود از جمله اعدام اسرا، شکنجه اسرا و نقض حقوق مجروحین، به نقض‌ حقوق اسرا در اردوگاه‌های عراق اشاره کردند و برخی از حقوق اسرا را یادآور شدند و در پایان با پخش فیلمی گوشه‌ای از رفتار نیروهای بعثی را با اسرا به تصویر کشیدند.