تاملی بر نقش شورای امنیت بعنوان رکن اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی در پرتو تحلیل قطعنامه اعلام آتش بس جهانی برای مقابله با ویروس کرونا (قطعنامه ۲۵۳۲)-پگاه ملکی

پگاه ملکی – دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

تشخیص همه گیری ویروس کرونا بعنوان بحرانی بین المللی، شورای امنیت سازمان ملل را برآن داشت تا با ورود به موضوع، نقش کلیدی خود را که همانا حفاظت از صلح و امنیت بین المللی است، با تصویب قطعنامه ۲۵۳۲ ایفا کند. آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد در اینباره به شورای امنیت هشدار داده بود که همه گیری ویروس کرونا، از قابلیت تشدید ناآرامی های اجتماعی و خشونت برخوردار است که به نوبه خود امکان پیکار با آن را محدود و در عین حال مانع از حل و فصل نزاع های بین المللی، منطقه ای و ملی می شود. در واقع، همه گیری ویروس کرونا را به مثابه نبرد یک نسل برای بقا باید نامید که آرامش و امنیت جهان را تهدید می کند. در نهایت شورای امنیت پس از گمانه زنی های فراوان، در تاریخ ۱ ژوییه ۲۰۲۰ تصمیم خود مبنی بر تصویب قطعنامه ای بمنظور حمایت از درخواست دبیرکل سازمان ملل متحد برای برقراری آتش بس جهانی در مناطق جنگ زده و آسیب پذیر، جهت مبارزه با ویروس کووید- ۱۹ را اعلام نمود. در این قطعنامه که به اتفاق آرا به تصویب رسید، شورای امنیت درخواست توقف و آتش بس عمومی و فوری در تمام وضعیت های مخاصمه را صادر کرد و به شکلی از تلاش های دبیرکل سازمان ملل متحد و نمایندگان ویژه وی در این راستا حمایت نمود. این نوشتار در پی بررسی نقش و میزان اثربخش بودن تمهیدات شورای امنیت، بعنوان مهمترین رکن سازمان ملل متحد برای مبارزه با همه گیری ویروس کرونا است. در این راستا ضمن مروری بر رویه  منتهی به تصویب قطعنامه مذکور، به نقش شورای امنیت و نقاط قوت و ضعف قطعنامه ۲۵۳۲ در شرایطی که مبارزه با همه گیری ویروس کرونا، اصلی ترین چالش جامعه جهانی است، پرداخته می شود.

در تاریخ ۱۱ مارس ۲۰۲۰، ویروس کرونا از طرف سازمان بهداشت جهانی بعنوان یک بیماری همه گیر جهانی معرفی شد. به واقع می توان همه گیری ویروس کرونا با بیش از یازده میلیون مبتلا و 530 هزار مرگ تا به امروز را بزرگترین چالش جامعه جهانی از زمان تاسیس سازمان ملل در ۷۵ سال گذشته دانست که توانسته است همکاری های جهانی از جمله چارچوب سازمان ملل متحد را به چالش بکشد. بحران های بهداشتی جهانی مانند بیماری های همه گیر (اپیدمیک و پاندمیک)، می توانند تهدیدی جدی علیه صلح و امنیت بین المللی باشند. بیماری های ایدز و ابولا از جمله برجسته ترین نمونه های بیماری های همه گیری بودند که تبدیل به بحرانهای بهداشتی جهانی شدند. شورای امنیت در قطعنامه ۲۱۷۷ سال ۲۰۱۴، شیوع ویروس ابولا را مطابق با ماده ۳۹ منشور سازمان ملل متحد نه تنها تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی به حساب آورد، بلکه عامل تضعیف کننده ثبات کشورهای متاثر از بیماری دانست و بروز ناآرامی های مدنی، تنش های اجتماعی و وخیم تر شدن فضای سیاسی و امنیتی کشورهای مذکور را از پیامد های آن بیماری برشمرد.

شیوع ویروس کرونا بعنوان یک بیماری همه گیر فقط یک بحران بهداشتی نیست، بلکه تمام جنبه های زندگی انسانها را در سراسر عالم تحت الشعاع قرار داده است. در واقع بحران ویروس کرونا شرایط وخیم کشورها را  در زمینه عدم دسترسی به بهداشت و غذا، حفاظت و یا آموزش بدتر می کند. تاکنون بیشترین تاثیر ویروس کرونا بر کشورهای در حال جنگ بوده است. سازمان ملل متحد در ارتباط با بحران انسانی و بشردوستانه ناشی از شیوع ویروس کرونا در کشور جنگ‌زده یمن که بر لبه پرتگاه ابتلای گسترده به این بیماری قرار دارد و باعث در خطرِ فروپاشی قرارگرفتن نظام خدمات بهداشتی و درمان شده، هشدار داده است.

بطورکلی در مخاصمات مسلحانه، به دلیل تخریب زیرساختهای پزشکی، شاهد عواقب مخربی برای سیستم های بهداشتی و حمایت از جمعیت غیر نظامی در مقابل بحرانهای بالقوه بهداشتی هستیم؛ بطوریکه اغلب ارایه مراقبت های پزشکی غیر ممکن است و شیوع بیماری در مناطق درگیر و اطراف آن افزایش می یابد. به همین دلیل در ۲۳ مارس ۲۰۲۰، دبیرکل سازمان ملل متحد خواستار یک آتش بس جهانی برای مبارزه با ویروس کرونا و کاهش تاثیر مخاصمات بر شیوع ویروس شد. این پیشنهاد در پرتو نگرانی شدید از همه گیری ویروس کرونا در سراسر جهان بویژه در کشورهای درگیر مخاصمات مسلحانه و یا کشورهایی که با بحران های بشردوستانه مواجه هستند و یا در شرایط پسامخاصمه قرار دارند، ارائه شده است که نیازمند همکاری و همبستگی هر چه بیشتر ملی، منطقه ای و بین المللی در واکنش به این بیماری است. به گزارش آکسفام، دو میلیارد نفر در مناطق جنگ زده در شرایط شکننده ای که در نتیجه سیستم درمانی ضعیف و بمباران بیمارستانها به وجود آمده، در معرض ابتلا به ویروس کرونا و دیگر بیماری ها قرار دارند.

در این راستا اعضای شورای امنیت سازمان ملل جهت تصویب قطعنامه‌ای برای مقابله جهانی با شیوع ویروس کرونا تلاشهایی کردند.

اما به دلیل اختلاف نظر و مجادله بین ایالات متحده و چین بر سر نقش سازمان بهداشت جهانی، اولین قدم برای تحقق این ایده دچار مشکل شد. ایالات متحده معتقد بود شورای امنیت یا باید با قطعنامه‌ای محدود از یک آتش‌بس حمایت کند یا اقدام به طرح یک قطعنامه جامع‌تر کند که در آن دولت‌های عضو، متعهد به شفافیت و پاسخگویی درباره بیماری کووید-۱۹ شوند. ایالات متحده سازمان بهداشت جهانی را به پنهان کاری، ناکارآمدی در عملکرد و نیز انفعال و تاثیر پذیری در تعامل با چین، بعنوان خاستگاه اولیه ویروس کرونا، متهم کرد و تهدید خود مبنی بر قطع کمک مالی به این سازمان بین المللی را عملی نمود. در مقابل کشور چین نیز به شدت از سازمان جهانی بهداشت حمایت کرده و اصرار داشت که نقش این نهاد در مقابله با بیماری کووید-۱۹ باید در هر قطعنامه‌ای گنجانده شود. اما ایالات متحده مخالف این موضوع بود. در این راستا، دبیرکل سازمان ملل اظهار داشت  «رابطه بسیار ناکارآمدی بین ایالات متحده و چین و ایالات متحده و روسیه در این باره وجود دارد که تصمیم گیری منطقی و اساسی ای را برای شورای امنیت جهت مبارزه با شیوع ویروس کرونا غیر ممکن می سازد.» دعوت دبیرکل سازمان ملل تاکنون توسط ۱۸۰ کشور، بیش از ۲۰ گروه نظامی، رهبران مذهبی و اعضای جامعه مدنی تایید شده است. دبیرکل، همچنین کرونا را تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی  به شمار آورده و اشاره نموده است که درگیری کشورها با این ویروس به مثابه جنگ میماند.

در همین راستا، همانطور که در اینجا و اینجا ذکر شده است، شماری از کشورها مبارزه با ویروس کرونا را به شرایط جنگی تشبیه کرده اند. اما پیرو پیش نویس قطعنامه ارایه شده از طرف تونس و فرانسه، در نهایت شورای امنیت در تاریخ ۱ جولای ۲۰۲۰ به اتفاق آراء و با استناد بر اولین و اصلی ترین وظیفه خود که حفظ صلح و امنیت بین المللی در چارچوب منشور سازمان ملل است، قطعنامه ای مبنی بر آتش بس و ترک مخاصمه بشردوستانه برای ۹۰ روز متوالی در مناطق درگیری در سراسر دنیا به دلیل شیوع ویروس کرونا و به منظور امکان انتقال مطمئن، بی مانع و مداوم کمک های بشردوستانه، تهیه  خدمات مربوط بوسیله بازیگران بی طرف مطابق با اصول بشردوستانه، بی طرفی و استقلال و در عین حال انجام کمک های پزشکی مطابق با قواعد حقوق بین الملل را تصویب کرد. این سند اولین قطعنامه شورای امنیت در ارتباط با ویروس کرونا قلمداد می شود. در این قطعنامه، از همه کشورها خواسته شده برای مقابله با این ویروس همکاری‌ها را افزایش دهند؛ در قطعنامه همچنین از نیاز مبرم به حمایت همه کشورها از همه نهادهای مرتبط با سازمان ملل از جمله آژانس‌های تخصصی سازمان ملل در حوزه بهداشت و سایر مراکز بین‌المللی و منطقه‌ای سخن گفته شده است. با این حال قطعنامه صریحا اعلام می کند که موضوع توقف فوری و کلی مخاصمات، مشمول عملیات های نظامی علیه داعش، القاعده و النصره و سایر افراد، گروهها و اشخاص مرتبط با القاعده یا داعش و سایر گروههای تروریستی که توسط شورای امنیت فهرست شده اند، نمی شود. این قطعنامه از دبیرکل خواسته است تا اطمینان حاصل کند که تمام بخش های مربوط به سازمان ملل از جمله تیم های کشوری سازمان ملل (UNCT)، مطابق با دستورالعمل های مربوط، نسبت به ویروس کرونا در کشورهای درگیر با مخاصمات مسلحانه یا بحرانهای بشردوستانه، عکس العمل به موقع نشان دهند. از طرف دیگر این قطعنامه با تایید نقش اساسی که زنان در مقابله با ویروس کرونا داشته اند و همچنین تاثیرات منفی و نامتناسب اجتماعی و اقتصادی این بیماری بر زنان و دختران، کودکان و پناهندگان، خواستار انجام اقدامات مشخص برای به حداقل رساندن این تاثیرات و تضمین مشارکت کامل، برابر و پربار زنان و جوانان در توسعه و اجرای واکنشی کافی و پایدار در برابر همه گیری ویروس کرونا است.

ظهور بیماری های همه گیر بعنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی، یادآور گزارش شادروان کوفی عنان، دبیر کل اسبق سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۵ نیز هست. وی در این گزارش خاطر نشان شده بود که تهدیدات علیه صلح و امنیت در قرن ۲۱ تنها شامل مخاصمات بین المللی و داخلی، جرایم سازمان یافته، تروریسم و سلاح های کشتار جمعی نیست؛ بلکه می تواند شامل فقر، شیوع بیماری های کشنده و تخریب محیط زیست نیز به دلیل پیامدهای فاجعه باری که دارند، باشد. در واقع تصویب این قطعنامه می تواند تاحدی حاکی از همگرایی بین ایالات متحده آمریکا، چین و روسیه در ارتباط با نحوه مبارزه با ویروس کرونا باشد. با وجود آنکه شورای امنیت برخلاف سازمان بهداشت جهانی، توانایی ایجاد هماهنگی بیشتر بین کشورها برای مبارزه با این بیماری، از طریق ایجاد تعهدات الزام آور برای تمام اعضای سازمان ملل متحد را داراست، اما در عین حال، بی توجهی به نقش و اقدامات سازمان جهانی بهداشت، به عنوان بازوی سازمان ملل متحد در مواجهه با شیوع ویروس کرونا، به جای تقویت و سرمایه گذاری هر چه بیشتر از طرف جامعه جهانی و اتحاد و حمایت بین المللی از آن سازمان  از یک طرف و عدم پوشش موضوع آتش بس عمومی و فوری در کشورهای جنگ زده ای که محل تردد نیرو های داعش و القاعده هستند مانند عراق، سوریه و افغانستان از طرف دیگر، می تواند اصل مبارزه با همه گیری ویروس کرونا در سراسر جهان را به چالش بکشد، زیرا پیامدها و عواقب مخرب شیوع ویروس کرونا در تمام کشورهای جنگ زده،  به زودی  به سایر کشورهای دیگر نیز سرایت خواهد کرد. از طرفی، نه تنها بسیاری از گروههای تروریستی و خشونت طلب، از چنین وضعیت هایی بعنوان یک مزیت تاکتیکی به نفع خود استفاده خواهندکرد، بلکه روند صلح شکننده در بعضی از کشورها می تواند مقدمه ای برای شروع بحرانهای وخیم تری باشد، بویژه اگر با یک جامعه بین المللی پریشان و بحران زده مواجه باشیم.

از طرف دیگر، عدم پوشش موضوعات مربوط به رفع تحریم های یکجانبه و بین المللی در زمان شیوع بیماری کرونا همانطور که در بیانیه خانم میشل باچله، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل به آن اشاره شده است، می تواند از نقاط ضعف این قطعنامه باشد. وی در بیانیه خود اظهار داشت که  «هم به دلیل سلامت جهانی و هم به دلیل حفاظت از حقوق و جان میلیون‌ها نفر از مردم کشورهای تحت تحریم یکجانبه در شرایط همه گیری جهانی ویروس کرونا، بخشی از تحریم‌ ها باید کاهش یافته و یا لغو شوند» و در عین حال هشدار داد که تحریم‌های خارجی می‌توانند اقدامات پزشکی در مقابله با ویروس کرونا در کشورهایی مانند ایران، کوبا، کره شمالی، ونزوئلا و زیمبابوه را تضعیف کند؛ در حالیکه برای بهبود سیستم خدمات درمانی این کشورها پیشرفت در زمینه حقوق بشر اساسی است ولی موانع موجود در صدور تجهیزات پزشکی اساسی، از جمله سختگیری بیش از حد بانک‌ها در تبعیت از تحریم‌های خارجی موجب آسیب‌های طولانی‌مدت و جبران‌ناپذیر به اقشار و افراد آسیب‌پذیر خواهد شد (اینجا را ببینید). تمامی این موارد نشان از سیاست زدگی شدید تصمیمات شورای امنیت دارد و می تواند اثربخش بودن کلی قطعنامه ۲۵۳۲ شورای امنیت بعنوان رکن کلیدی حفظ صلح و امنیت بین المللی سازمان ملل متحد در مبارزه با ویروس کرونا را زیر سوال ببرد.

همانند شیوع ویروس ابولا، همه گیری ویروس کرونا  بعنوان یک بحران بین المللی می تواند تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی باشد. همانطور که مارک پکستین، نماینده بلژیک در کنفرانس مطبوعاتی شورای امنیت مورخ ۳ فوریه ۲۰۲۰ اظهار داشت «... زمانی شورای امنیت بحث در ارتباط با ویروس کرونا را در دستورکار خود قرار می دهد، که موضوع را تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی قلمداد کند.» این موضوع، نه تنها ممکن است از انزوای فزاینده چین و یا کشورهایی که با شیوع این بیماری مواجه هستند بکاهد، بلکه می تواند منافع متقابلی برای کشورهایی که به دنبال جلوگیری از شیوع ویروس هستند و یا کشور هایی که درگیر با این همه گیری هستند، ایجاد کند اعم از تامین منابع کافی و کمک های فوری از جمله تجهیزات پزشکی، خدمات آزمایشگاهی تخصصی و فنی، آموزش یکسان پزشکان در تشخیص سریع ویروس و اطلاع رسانی های صحیح و واقعی در این راستا و امکان دسترسی همه کشورها به واکسن ویروس کرونا به روشی عادلانه در کنار ادامه اعمال محدودیت های مسافرتی داخلی و خارجی تا زمان ریشه کن شدن ویروس کرونا . دبیر کل سازمان ملل متحد در سخنان پایانی خود در ویدیو-کنفرانس مورخ ۲ ژوییه ۲۰۲۰ با موضوع حفظ صلح و امنیت بین المللی، اظهار داشت که « چالش اصلی ما این است که امروز جان انسانها را نجات دهیم، ضمن آنکه ستون های امنیتی را برای فردا مستحکم خواهیم کرد.» درخواست وی از کشورهای عضو برای کمک به مناطق متاثر از ویروس کرونا، می تواند نشان دهنده این موضوع باشد که زمانی که بودجه و اقدامات اضافی مورد نیاز تدارک دیده شود، نتایج مطلوب محقق خواهد شد.

فارغ از ایراداتی که به قطعنامه ۲۵۳۲ وارد است،  اعلام آتش بس جهانی میتواند نه تنها اولین قدم برای ایجاد فضایی برای گفتگو و توقف فوری خشونت ها جهت حمایت از جمعیت درگیر در مخاصمات باشد، بلکه می تواند امکان دسترسی راحت به کمک های بشردوستانه را بعنوان واکنشی در برابر شیوع ویروس کرونا فراهم آورد.