حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه؛ واکاوی اسناد بین المللی و حمایت های موجود-فاطمه انصاری

فاطمه انصاری پیری ـ دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بشر دانشگاه شهید بهشتی و عضو کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد
۱۴۰۲/۰۹/۰۴​

چند روز پیش بود که صندوق کودکان سازمان ملل متحد ـ یونیسف ـ اعلام کرد :«غزه به گورستان هزاران کودک تبدیل شده است.» این سازمان پیش تر هم، وضعیت کودکان در جنگ اسرائیل و حماس را «لکه ی ننگی بر وجدان جمعی ما» خوانده بود. در میدان نبرد و میان همهمه موشک ها و انفجار ها، صدای گریه کودکان شاید آخرین صدایی باشد که به گوش می رسد. با این حال، از لحظه ای که جنگ آغاز می شود، حقوق مختلف کودک تحت تأثیر عواقب کوتاه مدت و بلند مدت درگیری ها در معرض تهدید و نقض قرار می گیرد. جنگ و ناامنی برای همه افراد دردآور و سخت است، اما پر واضح است که کودکان به جهت شرایط ویژه و آسیب پذیری شان، عوارض و عواقب آن را شدیدتر تجربه می کنند. در درگیری های اخیر اسرائیل و حماس نیز، اقدامات بشردوستانه و تلاش های دیپلماتیک بین المللی حول محور وضعیت کودکان مجروح، آواره و گروگان، توقف فوری جنگ و آتش بس را پیگیری کرده است.

بر اساس آمار رسمی، از آغاز حمله ی حماس به اسرائیل، بیش از 4200 کودک جان خود را از دست داده اند و این تعداد همچنان رو به افزایش است. علاوه بر این، از دیگر آثار مستقیم جنگ، فشار ناشی از تغییر مکان و جا به جایی است که کودکان را در معرض آسیب های روحی قرار می دهد.

سایه سنگین جنگ بر زندگی کودکان و ویرانی های ناشی از آن، با تلاش های حقوقی برای به رسمیت شناختن حقوق کودک، پیوندی دیرینه دارد. در سال 1919 برای اولین بار اگلانتین جب (Eglantyne Jebb) بود که با تأسیس صندوق نجات کودکان (Save The Children )، تلاش کرد تا شرایط را برای زندگی کودکانی که جنگ جهانی اول را تجربه کرده بودند، تغییر دهد. مجموعه اقدامات او که اعتقاد داشت «همه ی جنگ ها علیه کودکان به راه افتاده است»، در نهایت سبب شد تا در سال 1924، بیانیه ی حقوق کودک توسط جامعه ملل به تصویب رسد.

به طور کلی، شرایط جنگی با افزایش میزان خشونت، امکان زندگی کودکان در فضای صمیمی و امن را در معرض خطر قرار می دهد. بمباران های پی در پی مدارس و بیمارستان ها، دسترسی به آموزش (موضوع ماده 28 کنوانسیون حقوق کودک) و حق کودکان به سلامت، آب، غذا و محیط زیست (موضوع ماده 24 کنوانسیون حقوق کودک) را با وضعیتی بحرانی رو به رو کرده است. لازم به ذکر است که کنوانسیون مذکور در بند 4 ماده 38 خود اشعار می دارد :«کشورهای عضو، طبق تعهدات ناشی از حقوق بین الملل بشردوستانه مربوط به حمایت از افراد غیرنظامی در مخاصمات مسلحانه، کلیه اقدامات ممکن را برای تضمین حمایت و مراقبت از کودکانی که به علت مخاصمات مسلحانه در معرض آسیب قرار می گیرند، به عمل خواهند آورد.»

حمایت های موجود و قابل توجه در حقوق بین الملل بشردوستانه در سرتاسر کنوانسیون های چهارگانه ژنو 1949 و پروتکل های الحاقی آن در 1977  به چشم می خورد. این مواد عمدتاً ناظر بر تهیه خوراک، پوشاک و سرپناه ایمن (موضوع ماده  27 کنوانسیون حقوق کودک)، مراقبت از کودکان یتیم و بدون خانواده (موضوع ماده 20 کنوانسیون حقوق کودک و نظریه ی تفسیری شماره 6 کمیته ی حقوق کودک)، پیگیری فرایند درمان کودکان در دوره محرومیت از آزادی (موضوع مواد 24 و 37 کنوانسیون حقوق کودک) و توزیع محموله ها و کمک های امدادی است. همچنین، صلیب سرخ در چندین کنفرانس از جمله بیست و پنجمین کنفرانس بین المللی و سی و سومین کنفرانس که به ترتیب در سال های 1986 و 2019 تشکیل گردید، خواستار توجه و حمایت از کودکان در درگیری های مسلحانه و احترام به سلامت جسمانی و روانی آن ها شده است.

در کنار مواد و تفاسیر مربوط به آن و همچنین اقدامات نهادهای بشردوستانه که به طور مفصل و موسع حقوق کودکان را در مخاصمات مسلحانه ی بین المللی و غیر بین المللی مورد توجه قرار داده اند، شورای امنیت سازمان ملل نیز بارها در قطعنامه های خود به موضوع حقوق کودکان در جنگ توجه کرده است. این شورا در سال 1999 با صدور قطعنامه 1261، هدف  قرار دادن کودکان در موقعیت ها و مخاصمات مسلحانه را به شدت محکوم می کند،  موضوعی که شش سال بعد با انتشار قطعنامه 1612 در سال 2005، تصویر جامع تری از موضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در راستای حمایت از حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه را ارائه می دهد. در این قطعنامه، شورای امنیت شش تخلف شدید علیه کودکان در زمان جنگ را شناسایی و محکوم می کند که عبارتند از:

1.قتل کودکان یا نقص عضو آن ها؛ 2. به کارگیری کودکان در مخاصمات مسلحانه؛ 3. حملات به مدارس یا بیمارستان ها؛ 4. تعرض و آزار جنسی؛ 5. کودک ربایی؛ و 6. محرومیت کودکان از دسترسی به کمک های بشردوستانه.

با وجود این قطعنامه و دیگر قطعنامه های موجود که در همه آن ها حمله به مدارس، مراکز آموزشی، بیمارستان ها و غیرنظامیان به شدت محکوم شده است، (نگاه کنید به قطعنامه ی 2601 ) آن چه از هفتم اکتبر 2023 در نوار غزه مشاهده می شود، با مناسبات انسانی و مبانی حقوق بشری همخوانی ندارد. آمار غیرنظامیانی که در نتیجه بمباران اسرائیل کشته یا مجروح می شوند هر روز در حال افزایش است و اطلاعاتی هم از وضعیت گروگان های در اختیار حماس در دست نیست. موضوعی که حتی در صورت آتش بس و توقف منازعات، برای کودکانی که به یک باره خود را در شرایط آوارگی اجباری و ناامنی دیده اند، به سادگی قابل حل نیست. عوارض بلندمدت واهمه مرگ و از دست دادن نزدیکان و تغییر محیط های امن کودک از موضوعاتی است که فشارها و آسیب های روحی و روانی جدی بر ذهن او ایجاد می کند. بسیاری از کودکان، به جهت جراحات وارده و نقص عضو، برای همیشه نشانی از روزهای تاریک جنگ را در ذهن و ضمیر خود به همراه خواهند داشت. به همین جهت است که گفته می شود «کودکان قبل، حین و بعد از حملات و درگیری های مسلحانه به حمایت و توجه ویژه نیاز دارند.»

کمیته حقوق کودک در اول نوامبر با صدور بیانیه ای ضمن محکومیت جنگ بین اسرائیل و حماس، اعلام کرد:« درگیری‌ های مسلحانه قبل از هر چیز به کودکان آسیب می‌ رساند و تأثیر مادام‌ العمر بر سلامت جسمی و روانی، رشد و در نهایت برخورداری از تمام حقوق آن ها دارد. همچنین کودکانی که با وجود نجات از جنگ، شاهد مرگ والدین و سایر اعضای خانواده و دوستان خود  و حوادث فاجعه بار بوده اند، آسیب های جدی می بینند.» همچنین در این اعلامیه آمده است :«آتش‌ بس باید سرآغاز گفتگوهایی برای برقراری صلح عادلانه و پایدار در منطقه باشد تا همه کودکان بتوانند از تمام حقوق و شرایط رشد خود که پاسخگوی کرامت ذاتی آن ها به عنوان انسان است، به طور کامل برخوردار شوند.»

علاوه بر مواد مندرج در کنوانسیون حقوق کودک و نظرهای کمیته مربوطه، شایان توجه است که پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک که در سال 2000 میلادی تدوین و تنظیم شد، با عنوان «پروتکل الحاقی درباره ی مشارکت کودکان در مخاصمات مسلحانه» به شکلی ویژه و با تأکید بر اصل عدم تبعیض، هدف  قرار دادن کودکان در مخاصمات مسلحانه و همچنین اماکنی که کودکان در آن جا حضور دارند ـ چون مدارس و بیمارستان ها ـ را اکیدا منع کرده است. دولت های عضو این پروتکل، طی یک مقدمه و 13 ماده، متعهد شده اند تا در راستای حمایت از حقوق کودکان، «اشخاصی را که کمتر از 18 سال دارند در مخاصمات مسلحانه مستقیماً مشارکت ندهند.»

همسو با اقدامات صورت گرفته در سطح بین المللی، در سطوح منطقه ای و ملی نیز تلاش های حائز اهمیتی در راستای بازبینی حقوق کودک در شرایط ویژه جنگی و منازعه صورت گرفته است. از این رو، سازمان ها و اتحادیه های ذی ربط، با صدور بیانیه ها، قطعنامه ها، دستورالعمل ها و تدوین کنوانسیون ها و اسناد حقوقی، در جهت پیشبرد این مهم گام های ارزشمندی برداشته اند که همگی نشان از آن دارد که تحقق کامل حقوق کودک و حمایت از آن حتی در مخاصمات مسلحانه در گرو مشارکت های جمعی و همکاری های بین المللی است. (برای مطالعه ی بیشتر رجوع کنید به اینجا)

بنابراین، می توان دریافت که تلاش نظام بین المللی حقوق بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه، همواره بر کاهش آلام ناشی از جنگ و به حداقل رساندن آثار بلندمدت آن در زندگی و رشد کودکان بوده که از جمله منطق های اصلی تدوین قوانین مرتبط با حقوق نظامیان و غیرنظامیان و همچنین تعیین مکان های امن و میدان های جنگ بوده است؛ منطقی که سعی می کند تا ستاره آسمان کودکان به موشک تبدیل نشود و زمین بازی شان هدف بمباران قرار نگیرد. بدیهی است دستیابی به چنین آرمان والایی، مستلزم اقدامات بین المللی و تلاش های دیپلماتیک است تا امکان حمایتی همه جانبه از حقوق کودکان فراهم گردد. به هر روی، نباید فراموش کرد که حتی جنگ هم قواعدی دارد؛ قواعدی که به دنبال آن است تا نور حقوق بشر را میان تاریکی های جنگ بتاباند.