دکتر علیرضا دلخوش – مدیرکل همکاریهای فرهنگی و سمن ها- وزارت امور خارجه
۱۴۰۱/۱۰/۲۴​

ایرانیان باستان، واپسین دقایق طولانی ترین و آخرین شب پاییزی که مقدمه ای بر طلوع نخستین پرتوهای خورشید تابان در اولین روز زمستانی است را جشن می گرفتند.این سنت دیرینه که از آن به «جشن یلدا و یا چله» یاد می شود (واژه «یلدا» ریشه ای سُریانی و به معنای «زاده شدن» است) (اینجا)، آئینی فرهنگی است که به بهانه آن، سنت های ارزشمندی با محوریت خانواده در بین ایرانیان و شمار زیادی از مردمان حوزه فرهنگی ایران (شامل آسیای مرکزی و قفقاز و افغانستان) برگزار  می شود.

در تقویم نانوشته ایرانیان، اول دی تا دهم بهمن ماه  (چهل روز) را  «چله بزرگ» و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه را  «چله کوچک» می نامند. به لحاظ علم ستاره شناسی و نجوم، کره زمین هر سال در اول دی ماه  (21 دسامبر) به نقطه انقلاب زمستانی خود می رسد، به نحوی که ساکنان نیمکره شمالی، کوتاه ترین روز و بلندترین شب سال را تجربه کرده و در نقطه مقابل و آن سوی کره زمین در نیمکره جنوبی، میهمانان کره خاکی بلندترین روز سال را سپری می نمایند. در این شامگاه طولانی و واپسین پاییزی، خانواده های ایرانی به دیدن بزرگترهای خانواده رفته و با غذاها و میوه جات ویژه این شب (این خوراکی ها را در بیشتر نواحی « شب چَره» می نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز می باشد. البته گاهی شمار آن ها از هفت نوع بیشتر می شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنتی و غیر سنتی نیز تهیه می شود)، در کنار همدیگر به شادمانی پرداخته و از اشعار و حکایتهای آموزنده می خوانند و می شنوند، تفال به دیوان حافظ گرفته، شاهنامه فردوسی می خوانند و برای روزگار خود و دیگران، آرزوهای نیک می کنند. سنت دیرین جشن یلدا بعنوان یکی از یادگارهای ارزشمند و سنتی فرهنگ ایرانیان، از چنان جایگاهی برخوردار است که ایرانیان در سرتاسر دنیا، چندین روز مانده به پایان پاییز، خود را آماده برگزاری این مراسم نموده و مانند اعیاد بزرگ ایرانی همچون عید نوروز، آن را پاس می دارند .

شناسایی، معرفی، ثبت بین المللی و انتقال مفاهیم و سنتهای فرهنگی و باستانی نظیر جشن یلدا، نقش مهمی در حفاظت از میراث کهن فرهنگ و تمدن ایران دارد.  این یک واقعیت است که تنها آن فرهنگ و تمدنی زنده و زاینده خواهد بود که بصورت مستمر بدان پرداخته شده و در جوامع انسانی جریان داشته باشد. سنتهایی که صرفا در کتب تاریخی و داستانها باقی بمانند، محکوم به فراموشی خواهند بود. میراث ارزشمند فرهنگی نیاکان که در آنها بر آموزه های اخلاقی و انسانی تاکید می شود، ثروتی تمام نشدنی است که نسل به نسل و سینه به سینه از اجداد و نیاکان به دست نسل کنونی رسیده و رسالت امروزیان است که با جدیت، این ثروت ارزشمند را بدون هیچگونه انحراف و تغییری ، حفظ و به نسل آینده منتقل نماید، چرا که شناخت و حفظ هویت و روح فرهنگی مردمان هیچ سرزمینی بدون صیانت از میراث فرهنگ مادی ومعنوی و آثار باقی مانده از قرون گذشته امکان‌پذیر نخواهد بود.

زمانی که سخن از «میراث فرهنگی» می رود باید بین دو بخش مهم از این میراث، شامل آثار مملوس (مثل بناهای باستانی و تاریخی) و آثار نامملوس (مانند موسیقی های فولکلور، حکایتهای باستانی، آئین ها و مراسم ها) قائل به تفکیک شد)اینجا) در حالیکه میراث فرهنگی ملموس، بدنبال حفاظت و معرفی آثار عینی و مادی فرهنگی نظیر ابنیه باستانی است، میراث فرهنگی ناملموس، بر جنبه های غیر فیزیکی یک فرهنگ متمرکز بوده و آداب و رسوم جامعه در یک دوره زمانی را در بر می گیرد. (Tangible and intangible heritage: from difference to convergence, Munjeri , Dawson, Museum International ,by the Director of UNESCO,2004, LVI,1-2/221-222,p.12-20)

این میراث از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود و همواره توسط جوامع و گروهها در پاسخ به محیط، طبیعت و تاریخ آنها مجددا خلق می شود و حس هویت و استمرار را برای ایشان به ارمغان می آورد .

در حقیقت، رویکرد صیانت از آثار ناملموس بر این نکته متمرکز است که با توجه به غیرعینی بودن این میراث، نگرانی نسبت به از بین رفتن و یا تحریف آن در گذر سالها و سده ها، بسیار زیاد بوده و لازم است تا تمهیداتی برای ثبت اصالت و انتساب آن به جوامع مادر، در دستور کار جدی باشد. از سوی دیگر، یکی از حقوق نسل امروزی، حق دسترسی و شناخت از دستاوردها و تولیدات فرهنگی اجداد و نیاکان بوده و در صورت هرگونه اهمال در پاسداشت و صیانت از این آثار، امکان محروم شدن نسل امروز و نسلهای آینده از شناخت آیین ها، باورها و نوآوری های فرهنگی اجداد خود تقویت می شود.

           یلدا فراگیرترین جشن کهن ایرانی پس از جشن نوروز است بطوریکه گستره و رواج آن با گستره نوروز تقریباً برابری می کند. جشن یلدا بعنوان یکی از مواریث فرهنگی ناملموس سزاوار آن است تا در کنار سایر مواریث فرهنگی، مورد شناسایی بین المللی و ثبت و ضبط حقوقی قرار گیرد.

کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو

این سند، با هدف حراست و صیانت از میراث فرهنگی ناملموس اقوام و جوامع انسانی ، تمهیدات و امکاناتی را برای ثبت این میراث و مصون سازی آن از مصادره توسط دیگر اقوام و همزمان، حفاظت از تغییر و تحریف ناروا ایجاد نموده است.

در این کنوانسیون، تنها به آن قسم از میراث فرهنگی ناملموس توجه می شود که با اسناد بین المللی حقوق بشر موجود و نیز با ضرورت احترام متقابل میان جوامع، گروهها و افراد و لزوم توسعه پایدار منطبق باشد.

کنوانسیون پنج نوع از میراث های فرهنگی را جزو میراث ناملموس مورد شناسایی قرار داده است: ((Ibid,Art.2,para.2

الف) گویش های سنتی شفاهی مانند زبان؛ ب) هنرهای نمایشی؛ ج) عادات اجتماعی،آیین ها و مراسم سنتی؛ د) دانش و رسوم ناظر بر موضوعات طبیعت و جهان هستی؛ و ه) صنایع دستی سنتی.

جمهوری اسلامی ایران به منظور استفاده از فرصت یونسکو جهت ثبت آئین جشن یلدا در فهرست آثار فرهنگی ناملموس، در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث ‌فرهنگی ناملموس در شهر رباط - مراکش که از تاریخ ۶ تا ۱۲ آذر ۱۴۰۱ برگزار گردید، «یلدا/ شب چله» را به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث ‌فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با افغانستان به ثبت جهانی رساند.

در پرونده یلدا در یونسکو، این عنصر چنین تعریف شده است: «یلدا، جشن کهنی است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم ایرای است و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روزها در این منطقه است.»

البته ایران، پرونده یلدا را از سال ۱۳۹۳ در یونسکو به اشتراک گذاشته بود تا به عنوان میراث ناملموس چندملیتی ثبت شد، اما تا حدود شش سال بعد از آن، هیچ کشوری مشارکت در این پرونده را نپذیرفت و سرانجام این پرونده  به‌طور مشترک توسط جمهوری اسلامی ایران و افعانستان به یونسکو ارائه گردید. در بین عناصر ارسال شده توسط ایران جهت ثبت در فهرست جهانی یونسکو، به غیر از «لنج سازی» و «نقالی» که در  «فهرست در خطر» ثبت شده اند و می بایست هر چهار سال یکبار گزارشی ادواری جهت اقدامات پاسدارانه برای یونسکو ارسال نمود، مابقی عناصر ثبتی از جمله «یلدا» در «فهرست معرف» گنجانده می شوند.

 پرونده یلدا به صورت مشترک با کشور افعانستان به عنوان پرونده ای چند ملیتی، در راستای توسعه دیپلماسی فرهنگی و صلح بر پایه تقویت اشتراکات فرهنگی ارسال شد. برای تصویب و ثبت این میراث در یونسکو لازم بود که موارد زیر از سوی ارائه دهندگان پرونده به اثبات برسد:

 - اثر می بایست برای خواننده غیرمتخصص تصویر شفاف و گویایی از ماهیت اثر ایجاد کند.

- وضعیت کلی اثر در گذر نسلها و تغییرات جزئی و اساسی آن در گذر زمان، نشان ادامه حیات اثر باشد.

- وضعیت رویت پذیری اثر باید توصیف شود.

- اثر با ارزشهای انسانی تعارض نداشته باشد و عدم تضاد آن با تفکرات و اعتقادات اقوام مختلف در جهان اثبات شود.

 - وضعیت انتقال میان نسلی در نسلهای گذشته و وضعیت انتقال آن به نسل آینده کاملا شفاف توصیف شود.

 - اقدامات پاسدارانه ی بخش دولتی و غیردولتی به تفکیک توصیف شود و اثبات گردد که این موضوع، مساله ای دستوری و دولتی نیست. 

- ارائه رضایت نامه ها از اقشار مختلف جامعه بسیار اهمیت دارد.

- تخصیص بودجه از طرف دولت و مشارکت مردم با دولت و اقدامات اشخاص و و گروهها به صورت شفاف توصیف شود، بطوریکه دورنمای مثبت برای آینده را مشخص نماید.

- وضعیت ثبت اثر در فهرست ملی و روند تهیه پرونده جهانی کاملاً شفاف باشد.

 - نقش زنان و کودکان در روند و موفق ثبت اثر بسیار تأثیرگزار است.

 - مشترک بودن در این کنوانسیون مورد توجه ویژه است و بسترساز همکاریهای فرهنگی است.

- توضیح دقیق و قانع کننده در مورد عدم تضاد ثبت اثر با وضعیت سلامت در ادامه حیات عنصر می بایست طرح  شود.

  - توصیف چگونگی تأثیر پذیری عنصر مزبور از تأثیرات منفی گردشگری می بایست به دقت ذکر شود.

- اسناد تصویری شامل فیلم و عکس از اصلی ترین اجزاء  پرونده است و به هیچ عنوان نباید ساختگی و کارگردانی شده باشد و می بایست فضای واقعی عنصر را به نمایش بگذارد.

در خصوص ثبت پرونده یلدا مهمترین و جدیترین مسأله ای که از سوی یونسکو و کمیته ارزیابی پرونده ها مطرح شده  بود، عدم شفافیت در چگونگى مشارکت جوامع محلی افغانستان در پاسدارى میراث ناملموس یلدا در گذشته، حال و آینده بود و این مساله موجب شده بود که پرونده از ثبت باز بماند. همچنین تبین چگونگى مشارکت جوامع محلی افغانستان در تهیه پرونده و تضمین پاسداری از آن در شرایط سیاسی و اجتماعی این کشور نیز بسیار سخت بود. به هر روی، با تمامی موانع و مشکلات بویژه در خصوص وضعیت افغانستان، خوشبختانه و در نهایت «جشن یلدا» با اجماع کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت جهانی رسید.(اینجا)

پرواضح اینکه این مساله، پایان راه نیست؛ آغازی است بر رسالت پاسداشت از میراث های ارزشمند و بی همتای ایران عزیز  در عرصه بین المللی.

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر