محمدمهدی سیدناصری - دانشجوی دکتری حقوق بین الملل عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات متحده عربی
۱۴۰۱/۱۲/۱۳
صلح و آرامش، آرزوی همهی ملتهاست، با این وجود هر روز در گوشهای از دنیا، شاهد رخ دادن جنگ و منازعهای جدید هستیم. فارغ از اینکه دلیل شروع یا ادامهی این مخاصمات چیست، گروههایی در آنها درگیر میشوند که کمترین امکانات حفاظت از خود را دارند. عمدهترین و آسیبپذیرترینِ این گروهها ،کودکان هستند. در واقع آنچه در آتش جنگ میسوزد، تصویر روزهای خوش کودکیِ کودکانی است که از خاکستر آن آسیبهای جدی و ماندگار جسمی و روحی برای آنان بر جای میماند. در دو سال گذشته، وضعیت کودکان در فلسطین اشغالی، بیتالمقدس شرقی و اوکراین بسیار مخاطرهآمیز بوده است. از همین رو یونیسف در جدیدترین گزارش خود در ژانویه (۲۰۲۳) با عنوان چشمانداز حقوق کودکان در سال (۲۰۲۳) میلادی، جنگ و مخاصمات را یکی از چالشها و بحرانهای مهم زندگی کودکان اعلام کرده است. در این گزارش آمده است که سال (۲۰۲۲) برای مردم سراسر جهان بهخصوصکودکان، فوقالعاده سخت بوده است. نسل بشر بهخصوص کودکان با مجموعهای از بحرانهای بزرگ از جمله ادامهی همهگیری کرونا، جنگ بزرگ در اروپا، بحران انرژی، افزایش تورم و ناامنی غذایی مواجه بودهاند.
در 19 آگوست 1982میلادی ، مجمع عمومی سازمان ملل متحد، در جلسهی ویژهی اضطراری خود در مورد مسالهی فلسطین، وحشتزده از تعداد زیاد کودکان بیگناه فلسطینی و لبنانی که قربانی اقدامات نظامی اسراییل بودند، سخن گفت و تصمیم گرفت ۴ ژوئن هر سال را به عنوان «روز جهانی کودکان بیگناه قربانی مخاصمات» نامگذاری کند (اینجا را ببینید). این تصمیم، نشان از اجماعی جهانی در مورد الزام توجه ویژه، حمایت و تلاش هماهنگ جامعهی جهانی برای رسیدگی به آسیبپذیریها و تخلفاتی است که کودکان در موقعیتهای مربوط به درگیری با آن روبهرو هستند. در دههی ۹۰ میلادی و با ورود جهان به عرصهی جنگهای جدید که با گسترش جنگهای قومی همراه بوده است، حمایت از حقوق کودکان افزایش یافت و حمایت بینالمللی در این زمینه از جمله در قطعنامههای شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل متحد، منجر به مجموعهای از سازوکارهای بینالمللی گردید. اما با وجود همهی این اقدامات، سؤال این است که چرا بشر در عصر انقلاب تکنولوژی کماکان شاهد صدمات به کودکان فلسطینی و اوکراینی و دیگر کشورهای درگیر مخاصمه است؟ لازم به یادآوریست که منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن 18 سالگی نرسیده است. همان طور که کنوانسیون حقوق کودک در مادهی 1 خود اشعار میدارد: از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود». پس از این یادآوری لازم است به منزلهی ورود به بحث، به تعریف حقوق بشردوستانه استناد کنیم که منظور از آن «قواعد ایجاد کننده حق و تکلیفی است که در طول مناقشه و در هر مکانی که دایرهی تخاصم وجود داشته باشد، مجری خواهد بود».
از ابتدای تاریخ تا به امروز، جهان شاهد بروز جنگهای بینالمللی و داخلی تازهای بوده است. در واقع یکی از بلایایی که اصلیترین قربانیان آن در طی تاریخ کودکان بوده و هستند، جنگ است. پدیدهی نامیمون جنگ، حقوق کودکان از جمله حق حیات، حق زندگی در کنار خانواده، حق بهداشت، حق پیشرفت و تحصیل و آموزش کودکان را نقض میکند. کودکان بیدفاع در جنگها کشته میشوند، مورد آزار و اذیت قرار میگیرند، خانه و خانواده خود را از دست میدهند و با فقدان آموزش و بهداشت با مشکلات عمیق روحی مواجه میگردند (لینک). کودکان به عنوان بخشی از جامعه که به بیشترین حمایت در برابر خشونت، آزار جنسی، سوءتغذیه و شرکت در مخاصمات مسلحانه نیاز دارند معمولاً در دوران تنش و نزاع مسلحانه به فراموشی سپرده شده و در فضای بیکیفری به فراخور مورد سوءاستفادهی نیروهای نظامی قرار میگیرند. کودکان عامل برانگیختن مخاصمات مسلحانه نیستند، اما همواره صدمات زیادی را در این رابطه به صورتهای گوناگون متحمل شــدهاند. آنها از محرومترین گروههای انسانی هستند که همیشه در جنگ، بحرانهای سیاسی و بلایای طبیعی اولین تیر به سمتشان نشانه میرود، بهطوری که در بیشتر موارد کودکان آواره و پناهنده در معرض انواع وضعیتهای بحرانی قرار گرفته و مجبور میشوند شهر و دیار خود را ترک کنند. در این راستا جامعهی انسانی خود را موظف میداند شرایط قومی، نژادی و ملی را کنار گذاشته و تنها با در نظر گرفتن اشتراک در وجوه انسانی و تعلقات بشری به این گونه افراد کمک کند.
کودکان فلسطینی و اوکراینی قربانیان خاموش مخاصمات
علیرغم اینکه حقوق بینالملل، کودکان را به عنوان آسیبپذیرترین قشر جامعه در جنگ معرفی نموده است، اما در عمل و بعد از چند دهه هنوز هم در عصر انقلاب تکنولوژی شاهد قربانی شدن کودکان بیگناه در منازعات هستیم. با گذشت بیش از ۹ ماه از حملهی روسیه به اوکراین، صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) گزارش داده است که جنگ در اوکراین حداقل (۹۷۲) کودک کشته یا زخمی بر جای گذاشته است. میلیونها کودک اوکراینی به کمکهای بشردوستانه نیاز دارند، زیرا همچنان از عواقب مرگبار یک جنگ بیرحمانه رنج میبرند. این جنگ باعث آوارگی در مقیاس و سرعتی شده است که از زمان جنگ جهانی دوم دیده نشده است، با تأثیرات گسترده در سراسر منطقه و فراتر از آن (لینک). از زمان تشدید جنگ، بهطور متوسط روزانه بیش از ۵ کودک کشته یا مجروح شدند و این فقط آماری است که سازمان ملل متحد توانسته است آن را تأیید کند. دستاندرکاران تهیه این گزارش معتقدند که عدد واقعی بسیار بیشتر است. در گزارش ارائه شده از سوی یونیسف آمده است که استفاده از سلاحهای انفجاری باعث تلفات بیشترکودکان شده است. این تسلیحات بین غیرنظامیان و جنگجویان تبعیضی قائل نمیشوند، بهویژه هنگامی که در مناطق پرجمعیت مورد استفاده قرار میگیرند. همانطورکه در اوکراین اتفاق افتاده است و در ماریوپول، لوهانسک، کرمنچوک، و وینیتسیا و... البته متاسفانه فهرست مناطق آسیبدیده طولانی است.
بار دیگر، مانند همه جنگها، تصمیمات بیملاحظهی بزرگسالان، کودکان را در معرض خطر شدید قرار داده است. هیچ عملیات مسلحانهای وجود ندارد که منجر به آسیب کودکان نشود. در مثالی دیگر در چند ماه گذشته و با توجه به افزایش بیش از پیش خشونتها میان اسراییل و فلسطینیها در نوار غزه، در تاریخ ۳ فوریه سال (۲۰۲۳) میلادی، آقای وولکر تورک کمیسر عالی حقوق بشر سازمان مللمتحد در بیانیهای اعلام داشت که برنامهی کابینهی اسراییل برای افزایش مجوزهای حمل سلاح نتیجهای جز خشونت بیشتر و ریخته شدن خونهای بیشتر ندارد. آقای ترک ابراز نگرانی کرده است که اقدامات اخیر اسرائیل تنها به نقض بیشتر قواعد حقوق بشر وحقوق بینالملل بشردوستانه دامن میزند. او در بیانیهی خود میافزاید: «در سال (۲۰۲۲) میلادی شاهد رکوردشکنی بیسابقه در مورد کشتار فلسطینیان در کرانه باختری و قدس شرقی بودیم و این وضعیت در سال (۲۰۲۳) هم به همین شدت ادامه یافته است که بخش قابل توجهی از این قربانیان کودکان هستند.» ایشان همچنین خواستار پایان بخشیدن به تشدید تنشهای غیرمنطقی شد و از رهبران طرفین خواست فوراً جهت حل مناقشهی چند دهه مابین خود تلاش کنند. از زمان پایان انتفاضه دوم در سال (۲۰۰۵) میلادی ، سال (۲۰۲۲) مرگبارترین سال در کرانه باختری شناخته شد. طبق گزارش دفتر حقوق بشر سازمان ملل متحد که در سال (۲۰۲۲) منتشر شده است، در سال (۲۰۲۲)، علاوه برکشته شدن ۲۰ کودک فلسطینی در غزه، ۱۷۰ کودک دیگر نیز در حملات ارتش اسراییل زخمی شدند. به عنوان مثال در یازدهم دسامبر (۲۰۲۲) میلادی یک کودک فلسطینی دیگر جان خود را از دست داد و طی آن نیروهای اسراییلی در یک عملیات نظامی، جانا زکارنه کودک شانزده سالهای که روی پشت بام خانهاش ایستاده بود را از ناحیه سر مورد ضربت گلوله قرار دادند. به دنبال قتل زکارنه، محمد اشتیه نخست فلسطین، از سازمان ملل متحد درخواست کرد تا اسراییل را به فهرست سیاه کشورهایی که ناقض حقوق کودکان در مناطق درگیر هستند اضافه کند؛ اما اسراییل تا به امروز در فهرست سیاه سالانه قرار نگرفته است.
سازوکارهای بین المللی در حمایت از حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه
جامعهی جهانی در حمایت از حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه، اقدامات قابل توجهی در عرصهی بینالمللی و منطقهای انجام داده است. از جمله اقدامات بینالمللی میتوان به اعلامیهی حقوق کودک (۱۹۵۹)، کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)، کنوانسیون چهارم از کنوانسیونهای چهارگانه ژنو و پروتکلهای الحاقی آن، و پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹، مصوب (۲۰۰۰) اشاره کرد. همچنین در مورد اقدامات منطقهای، میتوان به منشور آفریقایی حقوق و رفاه کودک (۱۹۹۰)، منشور اجتماعی اروپا (۱۹۹۶)، کنوانسیون اتحادیهی آفریقا برای حمایت و کمک به آوارگان داخلی در آفریقا (۲۰۰۹)، و کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (۱۹۶۹) اشاره کرد. این اقدامات نشانگر توجه دولتها به آسیبپذیری کودکان در مخاصمات مسلحانه است که البته هنوز تعدادی از دولتها، به خصوص دولتهای آفریقایی نسبت به تعهدات بینالمللی خود در این زمینه بیتوجه هستند. با وجود تعداد کثیریکنوانسیون، پروتکل و خود منشور سازمان ملل متحد، وحشت کودکان در اثر بروز جنگها رو به افزایش است و کودکان بیشتری به طرق مختلف جان و زندگی و موجودیت خویش را از دست داده و میدهند. جنگها به عنوان عامل اصلی، توسعهی جوامع را که برای تساوی حقوقی و اجتماعی کودکان امری مهم است، تحت تأثیر قرار داده و آنان را به عنوان قربانیان اصلی و بیدفاع جوامع به سوی نابودی و انزوا و تبعیض میکشانند. روزانه هزاران کودک در سطح جهان تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم جنگها در اثر گرسنگی، کمبود آب و غذا و بیماریهای رایج ناشی از مخاصمات مسلحانه قربانی میشوند. بنا بر تخمین سازمان ملل متحد در طول پنج سال گذشته به طور متوسط حداقل۷۰ کودک در روز با نقض شدید حقوقشان مواجه شده و هزاران کودک کشته، معلول، به سربازی گرفته شده و یا قربانی آزار جنسی و استثمار قرار گرفته اند.
نتیجهگیری
کودکان آیینه تمامنمای اشخاص بیدفاع در مخاصمات مسلحانه هستند، با این حال در سراسر جهان، طرفهای متخاصم یکی از اساسیترین قواعد مخاصمات مسلحانه را نادیده میگیرند و آن حمایت از حقوق کودکان است. ماهیت طولانی مخاصمات امروزی آیندهی کودکان را تحت تأثیر قرار داده است. با عنایت به اسناد بینالمللی و منطقهای متعدد و توجه ویـژهی دولـتهـا و سـازمانهـای جهانی و منطقهای و پیشرفت سریع حقوق بشر و بشردوسـتانه و نهادهـای نـاظر بـر حسـن اجرای این حقوق و همچنین حساسیت و آگاهی بیش از پیش افکار عمومی نسبت به حقـوق کودکان در مخاصمات مسلحانه و بیداری وجدان جهانی، به نظر مـیرسـد کـه بایـد حقـوق کودک در مخاصمات مسلحانه را جز حقوق مسلم و بدیهی مورد قبول جامعه جهانی بدانیم و بپذیریم که حقوق کودک در این حوزه پذیرش عام یافته و وارد عرصـهی حقـوق بـینالملـل عرفی شده است. هرچند که باید اعترافکرد کودکان هنوز هم نیازمند حمایت هرچه بیشـتر جامعه جهانی در برابـر مخاصـمات مسـلحانه هسـتند؛ چـه در سـطح بـینالمللـی بـا انعقـاد کنوانسیونی مجزا در همین ارتباط، و چه در سطح منطقهای. اما در جنگهای جدید عاملی که بسیار برجسته شده است درکی است که بر اساس سیاست هویت شکل گرفته که خود منتج به شکستن هنجارها و نقض قواعد بین المللی شده است، عاملی که بیشتر به اهداف سیاسی و منافع دولتها پرداخته است تا انسانیت. هماکنون شرایط کودکان اوکراینی و فلسطینی در منازعات اخیر در سال (۲۰۲۲) و همچنین سال (۲۰۲۳)، روایتی تلخ و تکاندهنده است که میبایست تدبیری جدی از طرف دولتهای طرف مخاصمه و جامعهی جهانی علی الخصوص سازمان ملل متحد صورت گیرد. صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در گزارش خود در دسامبر ۲۰۲۲ میلادی با عنوان بررسی اقدامات بشردوستانه برای کودکان در سال 2023 خاطرنشان میکند که کودکان امیدهای فردای جهان هستند و ما با همکاری یکدیگر میتوانیم آینده بهتری برای هرکودکی که در جنگ و بحران زندگی میکند بسازیم.