نگاهی تفسیری به تصمیم نشست دبی در زمینه تغییر اقلیم؛ گذار از سوخت های فسیلی با روشی عادلانه، منظم و منصفانه-دکتر اعظم امینی و فهیمه مقصودی

دکتر اعظم امینی - عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی؛ و فهیمه مقصودی-  دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه فردوسی
۱۴۰۲/۱۰/۲۳

بیست و هشتمین کنفرانس تغییرات اقلیمی (کاپ28) در دبی از 30 نوامبر تا 12 دسامبر 2023 درحالی برگزار شد که طرفین طبق موافقتنامه پاریس، انجام آخرین مرحله از اولین پایش جامع جهانی یعنی ارزیابی نتایج گزارش های علمی منتشر شده و اتخاذ تصمیمات سیاسی است را به اتمام رساندند. در این پایش، کنفرانس اعضا با بررسی گزارش­های علمی ترکیبی پنل بین­المللی تغییر اقلیم و اسناد مشارکت ملی دولت­ها، اثر کلی و جمعی اقدامات انجام شده تا کنون در زمینه مقابله با تغییرات اقلیمی را ارزیابی و فاصله بین اهداف مندرج در موافقتنامه پاریس و وضعیت موجود را بیان کرد. این نوشتار برآن است تا مهم ترین نتایج اولین گزارش پایش جامع جهانی، دستاوردها و نقاط ضعف تصمیمات اتخاذ شده در این کنفرانس را مورد بررسی قرار دهد.

مهم ترین یافته های علمی ششمین گزارش ارزیابی پنل بین المللی تغییر اقلیم عبارتند از: گرم شدن دمای جهانی به میزان 1.1 درجه سلسیوس در سال های 2011-2020 به نسبت سال های 1850-1900  درنتیجه فعالیت های بشر عمدتا از طریق انتشار گازهای گلخانه ای؛ محسوس شدن پیامدهای تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت های انسان در مناطق مختلف جهان درحالی که این پیامدها بیشترین آسیب را به کسانی وارد کرده اند که کم ترین دخالت را در تغییرات اقلیمی داشته اند؛ وجود راه حال های عملیاتی و کم هزینه در همه ی بخش ها برای رسیدن به هدف محدود کردن دمای جهانی به  1.5 درجه سلسیوس در این دهه به شرط وجود همکاری های لازم در زمینه انتقال فناوری و حمایت های دیگر.

با درنظر گرفتن همه این نتایج و اسناد مشارکت ملی دولت ها، کنفرانس اعضا تصدیق می کند که با وجود پیشرفت های حاصل شده، همچنان نیاز به اقدامات بیشتر احساس می شود چراکه حتی با اجرای کامل همه اسناد مشارکت ملی دولت ها و استراتژی هایی که اتخاذ کرده اند تا سال 2030 به اهداف دمایی مندرج در موافقتنامه پاریس دست نخواهند یافت و برای رسیدن به هدف محدود کردن افزایش دمای زمین به1.5  درجه سلسیوس، انتشار گازهای گلخانه ای بایستی 43 درصد تا سال 2023 و 60 درصد تا سال 2035 به نسبت سال 2019 کاهش پیدا کند و در همین راستا، تصمیماتی اتخاذ می کند که از جمله مهم ترین آن ها موارد ذیل است:

• سه برابر کردن ظرفیت انرژی های تجدید پذیر؛
• کاهش قابل ملاحظه انتشار گازهای غیرکربنی از جمله انتشار گاز متان تا سال 2030؛
• گذار از سوخت های فسیلی در بخش انرژی به نحوی عادلانه، منظم و منصفانه به طوری که تا سال 2050 انتشار آن به صفر برسد؛
• حذف تدریجی یارانه های ناکارآمد سوخت های فسیلی که صرفا به فقر انرژی یا انتقال انرژی مربوط نمی شوند.

چالشی ترین تصمیم این نشست، گذار از سوخت های فسیلی بود که برخی آن را موفقیتی تاریخی دانسته اند. درحالی که در کنفرانس های گلاسگو و شرم الشیخ موفق به دستیابی به توافقی در خصوص حذف سوخت های فسیلی نشدند، حصول چنین اجماعی میان 195 کشور درکاپ 28، بالاخص در بحبوحه دو جنگ اوکراین و غزه و اختلاف نظرهای دولت ها در خصوص وضعیت این دوجنگ، و با توجه به این نکته که ریاست نشست با آقای احمد الجابر، یکی از سرمایه داران نفتی، در یکی از کشورهای نفت خیز جهان بود، دستاورد چشمگیری محسوب می شود. به طور کل، ریشه دستیابی به این توافق را می توان اولا همان طور که برخی تحلیلگران نیز به آن اشاره نموده اند، در دیدارنمایندگان دو کشور چین به عنوان بزرگترین منتشرکننده گازهای گلخانه ای در جهان و ایالات متحده به عنوان بزرگترین منشتر کننده تاریخی گازهای گلخانه ای  در جهان، در سانی لندز و صدور اعلامیه ی سانی لندز در جهت تجدید همکاری این دو کشور در خصوص تغییرات اقلیمی و ثانیا در ارزیابی نتایج اولین پایش جامع جهانی و آشکار شدن فاصله دولت ها تا رسیدن به اهداف موافقتنامه پاریس و متعاقبا ملموس شدن خطرات تغییرات اقلیمی، جستجو کرد چراکه این پایش به دولت ها نشان داد نمی­توانند بدون برداشتن گام­هایی اساسی مانند گذار از سوخت­های فسیلی به اهداف موافقتنامه پاریس دست یابند.

اقداماتی مانند پیوستن 130 دولت و اتحادیه اروپا در 11 دسامبر به پیمان جهانی انرژی های تجدیدپذیر که امضاکنندگان آن ازجمله متعهد می­شوند تا بایکدیگر درجهت سه برابر کردن ظرفیت تولید انرژی های تجدیدپذیر موجود در جهان تا سال  2030همکاری کنند؛ صدور اعلامیه سه برابر کردن انرژی هسته ای توسط 22 دولت؛  ایجاد نهاد تسریع گذار از زغال سنگ توسط فرانسه همراه با برخی دیگر از کشورها و سازمان ها با هدف به اشتراک گذاشتن تخصص؛ و طراحی سیاست های جدیدی از طریق درنظر گرفتن بهترین رویه ها و تجارب و یافتن منابع مالی جدید جهت تسهیل گذار از زغال سنگ به انرژی های پاک؛ در راستای اجرایی کردن تصمیم به گذار از سوخت های فسیلی انجام شده است. متن تصمیم کاپ ۲۸ بیان می­داردگذار از سوخت های فسیلی باید به صورت «عادلانه، منظم و منصفانه» صورت گیرد. عبارت مذکور مبهم است و این سوال را ایجاد می کند که گذار عادلانه، منظم و منصفانه به چه معناست؟ در پاسخ به این سوال باید ابتدا به این موضوع توجه داشت که کنفرانس اعضا مطابق ماده 7 کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در رابطه با تغییرات اقلیمی، عالی ترین نهاد اجرایی کنوانسیون است و در جهت اجرای کارآمد کنوانسیون تصمیماتی که لازم و مقتضی است را اتخاذ می­کند، بنابراین کنفرانس اعضا نمی تواند بدون درنظر گرفتن مفاد مرتبط کنوانسیون چارچوب و سایر اسناد الزام آور مربوطه تصمیمی در راستای اجرای کنوانسیون چارچوب اتخاذ کند. همچنین تصمیمات کنفرانس طرف­ها با توجه به متن کنوانسیون و موافقتنامه پاریس باید تفسیر گردد. نکته ای که در تفسیر این موضوع مرتبط به نظر می رسند، بند 10 ماده 4 کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در رابطه با تغییرات اقلیمی است که بیان می دارد: «طرفین در اجرای کنوانسیون باید شرایط کشورهای درحال توسعه، با اقتصادهایی که در برابر اثرات نامطلوب اجرای اقدامات مقابله ای با تغییرات اقلیمی، آسیب پذیرتر هستند، در نظر بگیرند». همچنین طبق بند 15 ماده4 موافقتنامه پاریس: «در اجرای این موافقتنامه، نگرانی دولت­های عضوی که اقدامات مقابله­ای با تغییرات اقلیمی، بیشترین تاثیر را بر روی آن ها می­گذارد، مخصوصا کشورهای درحال توسعه، در نظر گرفته شود».  ایضا خود گزارش پایش جامع جهانی تصدیق می­کند که طرفین بایستی در پرداختن به تغییرات اقلیمی تعهدات حقوق بشری از جمله حق بر توسعه را نیز رعایت کنند. بنابراین، با توجه به اینکه کشورهای وابسته به صادرات نفت و سوخت های فسیلی که عمدتا شامل کشورهای درحال توسعه می­شوند و در تصمیم به گذار از سوخت­های فسیلی، مستقیما و به شکل قابل ملاحظه­ای از این تصمیم متاثر خواهند شد، می­توان این گونه نتیجه گرفت که استفاده از عبارت گذار «عادلانه، منظم و منصفانه» اشاره به وضعیت کشورهای درحال توسعه وابسته به سوخت های فسیلی دارد و کنفرانس اعضا سعی داشته با به کار بردن این عبارت، در راستای رعایت بند 10 ماده 4 کنوانسیون چارچوب و بند 15 ماده 4 موافقتنامه پاریس، نگرانی کشورهای درحال توسعه­ای که با حذف سوخت­های فسیلی، اقتصادشان به طور جدی آسیب خواهند دید را در نظر بگیرد.

درنتیجه، این عبارت نباید به گونه­ای تفسیر شود که راه گریزی برای کشورهای توسعه یافته و صنعتی در اجرای تعهدات خود به سمت گذار از سوخت­های فسیلی به وجود آورد، به همین خاطر این انتقاد که کاپ 28 می­توانست صریحا به وضعیت کشورهای درحال توسعه اشاره کند و سازوکارهای اجرایی برای پرداختن به نگرانی آن ها ایجاد کند، وارد است چراکه گذار از سوخت های فسیلی بدون پرداختن به وضعیت کشورهای درحال توسعه تولید کننده سوخت­های فسیلی غیرممکن خواهد بود و عملا مانعی برای عملیاتی شدن این گذار است زیرا کارآمدی یک نظام بین المللی حقوقی به سه عامل 1) بلند پروازی مفاد موافقتنامه؛ 2) میزان مشارکت دولت ها؛ و 3) میزان پایبندی دولت­ها، بستگی دارد. با توجه به نگرانی­های گفته شده میزان مشارکت و پایبندی دولت­ها در موضوع مورد بحث و درنتیجه گذار موفقیت آمیز از سوخت­های فسیلی محل تردید است. با این حال، این حقیقت که به این مسئله در کاپ 28 پرداخته نشده به معنای عدم طرح آن در کاپ­های بعدی نیست. لذا، برای کشورهای درحال توسعه نفتی مانند جمهوری اسلامی ایران ضروری به نظر می­رسد که برای حفظ منافع خود در این زمینه و تاثیرگذاری هرچه بیشتر بر سایر کشورها، حضور پررنگ­تری در مجامع بین­المللی مربوطه داشته باشد و در تصمیم گیری­ها، مستقیما شرکت نماید و این امر جز با عضویت در کلیدی­ترین معاهده موجود تغییرات اقلیمی، یعنی موافقتنامه پاریس، امکان پذیر نیست.