حق بر ورزش افراد دارای معلولیت از منظر حقوق بین الملل -آراد سلامت

آراد سلامت – دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بشر، دانشگاه علامه طباطبائی (Arad.salamat70@gmail.com)
۱۴۰۰/۱۱/۱۶

مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی، تفریحی، فراغتی و ورزشی مؤلفه‌های ضروری برای تمامی افراد جامعه به شمار می‌روند که باید در دسترس همگان قرار گرفته و از آن برخوردار گردند. اما افراد معلول اغلب از شرکت در شمار گسترده‌ای از فرصت‌ها محروم شده‌اند. تبعیض در زندگی فرهنگی پدیده‌ای جهانی است که در اشکال متنوعی محقق می شود . مجمع عمومی سازمان ملل متحد جهت حمایت از معلولین در سال ۲۰۰۶، کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت را با هدف افزایش حمایت و تضمین بهره‌مندی برابر و کامل افراد معلول و ارتقاء احترام نسبت به منزلت ذاتی آن‌ها تصویب نمود. این کنوانسیون رویکرد همراه با ترحم نسبت افراد معلول را به رویکرد حق مدارانه تبدیل نمود. با توجه به این که معلولان از اقشار آسیب پذیر جامعه به شمار می‌روند، بهره گیری از سازوکار تبعیض مثبت نسبت به این گروه اجتناب ناپذیر است. از این رو کنوانسیون صریحاً در بند ۳ ماده ۵ دولت‌ها را به انجام اقدامات مناسب برای حذف تبعیض علیه افراد معلول توسط هر فرد یا سازمان ملزم می‌نماید. همچنین دولت‌ها باید این اطمینان را بدهند که سازمان‌های خصوصی، امکانات و خدماتی را ارائه می دهند که به سبب این امکانات، علاوه بر عموم مردم قابلیت دستیابی به امکانات ورزشی با توجه به وضعیت خاص معلولان به طور تمام و کمال فراهم گردد.
کمیته بین المللی پارالمپیک نیز به عنوان عالی ترین رکن ورزش معلولان و متصدی برگزاری بازی های پارالمپیک در جای جای بندهای ۱۱ گانه ماده اول سند چشم‌اندز خود حضور ورزشکاران معلول را با لحاظ کرامت انسانی این گروه و مشارکت در فعالیت های جسمانی را فارغ از هر گونه تبعیضی تضمین نموده است و کمیته های ملی پارالمپیک را به عنوان نهاد های زیر مجموعه خود در تحقق این اهداف راهنمایی و ملزم نموده است. 
در پارالمپیک ۲۰۲۰ توکیو نیز در مراسم افتتاحیه و همزمان با رونمایی دیوارنگاره مسابقات که با حضور رییس کمیته پارالمپیک و رییس کمیته برگزاری مسابقات برگزار شد شرکت کنندگان هم قسم شدند تا از فرصت بازی های پارالمپیک برای تحقق شعار «وحدت در عین کثرت» و تلاش برای زدودن تبعیض علیه افراد دارای معلولیت در جامعه تلاش کنند. در همین راستا کمیته بین المللی پارالمپیک اقدام به راه اندازی کمپینی نمود  تا به عنوان بزرگترین کمپین حقوق بشری جهان به مبارزه با تبعیض علیه یک میلیارد و دویست میلیون نفر فرد دارای معلولیت بپردازد . در اینجا نقش سازمان های مردم نهاد در تحقق اهداف حقوق بشری کاملا به چشم می آید. 
تبعیض در خصوص معلولان می‌تواند به صورت فعل یا ترک فعل صورت پذیرد. به صورت فعل مانند این که قانون‌گذار با تصویب قوانین و مقرراتی مانع دسترسی اشخاص معلول به تجهیزات، امکانات یا فرصت‌های ورزشی گردد و تبعیض مستقیم را نسبت به آنان اعمال کند؛ اما به صورت ترک فعل مانند این که دانشگاه‌ها و مدارس فاقد سیاست‌های فراگیر جهت شرکت دانش آموزان معلول در فعالیت‌های ورزشی باشند که در این صورت در تحقق حقوقشان بر ورزش کردن، تفریح و بازی با مانع مواجه می‌باشند. در چنین وضعیتی، مهم‌ترین عنصر برای تحقق برابری، تبعیض مثبت یا اقدامات جبرانی است که مستلزم تلاش‌های فعال برای تضمین برخورداری این قشر جامعه از حقوق برابر است (اینجا). باید توجه داشت که اصل برابری نباید مانع از حمایت‌های افزون‌تر از معلولان شود، به عبارت دیگر «رفتار برابر» با معلولان موجه نیست، بلکه «رفتار به مثابه برابر» موجه و قابل قبول است (پیشین).
و این مفهوم نوین است که راه را برای اعمال تبعیض مثبت باز می‌کند و بدین جهت بر اساس بند ۴ ماده ۵ کنوانسیون اقدامات ویژه‌ حمایتی برای دولت‌ها در نظر گرفته شده است. از دیگر اسناد می‌توان به قطعنامه ۴۸/۹۶ «قواعد استاندارد برابر سازی فرصت‌ها» مصوب ۲۰ دسامبر ۱۹۹۳ مجمع عمومی سازمان ملل که در ماده ۱۱، تفریح و فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی را پیش شرط مشارکت و ادغام معلولین در جامعه قلمداد می‌کند و همچنین «اعلامیه حقوق معلولان» مصوب مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۷۵ که در ماده ۹ بر لزوم دسترسی معلولان به خدمات تفریحی، فرهنگی و خلاقانه تأکید دارد، اشاره داشت. «برنامه اقدام جهانی برای معلولان» قطعنامه مصوب سال ۱۹۸۲ نیز به اقدامات مؤثر دولت‌ها در جهت مشارکت تفریحی معلولان در جامعه و برابری آن‌ها با سایر افراد اشاره نموده است.
اتخاذ اقداماتی به منظور تضمین شمولیت معلولین به عنوان دریافت کننده‌ خدمات و برنامه‌های سازمان‌های تنظیم کننده‌ فعالیت‌های ورزشی، حق دسترسی معلولان به استفاده از امکانات ورزشی، حق بازی و شرکت در فعالیت‌های ورزشی کودکان معلول در مدرسه که شامل دسترسی به زمین‌های بازی و تربیت بدنی مناسب در مدارس و جامعه است، از فحوای ماده ۳۰ کنوانسیون در خصوص تعهدات دولت‌ها بر می‌آید. 
استعمال واژه «کامل‌ترین حد ممکن» در قسمت اول بند ۵ ماده ۳۰ به معنای تشویق و ترغیب کشورهای عضو در جهت اتخاذ اقدامات مثبت، به منظور توانمندی سازی معلولان برای شرکت در ورزش‌های رایج است که در غیر این صورت منجر به تغییر اساسی ورزش می‌گردد. 
پارالمپیک نمونه‌ای از ورزش معلولین در بالاترین سطح رقابت ورزشی قلمداد می‌شود. در بیانیه «حقوق بشر» که کمیته بین‌المللی پارالمپیک در سال ۲۰۰۸ منتشر کرده است بیان می‌دارد «انتظار پارالمپیک از کمیته‌ی بین‌المللی پارالمپیک توانمند ساختن ورزشکاران پارالمپیک برای رسیدن به تعالی ورزشی، الهام بخشی و حمایت جهانی از آنهاست.»
نمونه‌ای از دعاوی راجع به تبعیض نسبت به معلولان قضیه «کسی مارتین» می‌باشد. در این دعوا کسی مارتین گلف باز معلول حرفه‌ای در مسابقات موسوم به تور «پی جی‌ای» شرکت نمود اما مسئولان برگزاری تورنمنت از ارائه وسیله گاری شکل مخصوص گلف به او خودداری کردند. دیوان عالی ایالات متحده که این دعوی را استماع نمود در حکم خود چنین آورد که «پی جی‌ای» به عنوان برگزارکننده بازی گلف، نباید علیه هر بازیکن در بهره‌مندی کامل و برابر از کالاها و خدمات، امکانات و مزایای این مسابقات تبعیض قائل شود. دیوان تأیید کرد که ارائه یک چرخ گاری اساساً نمی‌تواند جایگزین ماهیت این رخداد شود زیرا ماهیت بنیادین گلف، ضربه زدن به توپ است.
متأسفانه در ورزش ایران نیز عللی از قبیل هزینه‌های سرسام آور بعضی از رشته‌های پارالمپیکی موجب این می‌شود بازیکنان مستعد از پس هزینه‌ها بر نیایند و از ورزش کناره بگیرند و با توجه به اینکه حامیان مالی نیز رغبتی برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌ ورزش معلولان ندارند حمایت بیشتر دولت ضروری به نظر می‌رسد. در ایران فدراسیون ورزش های جانبازان و معلولین و فدراسیون ورزش های نابینایان و کم بینایان از جمله فدراسیون هایی می باشند که به توسعه فعالیت های ورزشی این قشر از جامعه در دو بخش همگانی و قهرمانی می پردازند (اینجا). معلولان کشورمان در مسابقات پارالمپیک بسیار خوش درخشیده‌اند و مدال‌های رنگارنگی برای کشورمان به دست آوردند که نمونه بارز آن کسب رتبه سیزدهمی مسابقات پارالمپیک ۲۰۲۰ توکیو می باشد (اینجا). اما امکاناتی که در اختیارشان قرار گرفته در برابر این افتخارات بسیار ناچیز بوده است. جدای از این، حتی در میزان جوایز اعطایی نیز بین معلولان و افراد سالم تبعیض دیده شده است (اینجا).
در  پایان باید اشاره کرد که معلولین نیز همانند سایر افراد جامعه حق استفاده از تسهیلات شهری من جمله اماکن ورزشی را دارا می باشند اما عوامل بازدارنده ای چون عوامل شخصی، روانشناختی، فرهنگ جامعه، مشکلات مالی، سوء مدیریت و نبود امکانات با توجه به محدودیت های جسمی آن ها مانع مشارکت این گروه در فعالیت های ورزشی می گردد (اینجا). منطق حمایتی حاکم بر معلولان اقتضا دارد در صورتی که دامنه حق‌ها و آزادی‌های مقرر در سایر اسناد حقوق بشری از حق‌ها و آزادی های مقرر در کنوانسیون حقوق معلولان بیشتر باشد، معلولان از حمایت گسترده‌تر مقرر در سایر اسناد بهره‌مند شوند (سید محمد قاری سید فاطمی ، حقوق بشر معاصر دفتر دوم جستارهایی تحلیلی در حق ها و آزادی ها ،۳۱۲،۱۳۹۵). به کار گیری اصل تبعیض مثبت در زمینه حقوق معلولان فضای مناسب‌تری در پیشبرد حمایت از این گروه به شدت آسیب پذیر فراهم خواهد کرد.