مروری بر گزارش بازدید گزارشگر ویژه آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر بهره مندی از حقوق بشر از جمهوری اسلامی ایران (بخش دوم)-امیرحسین محبعلی

امیرحسین محبعلی-پژوهشگر حقوق بین الملل
۱۴۰۱/۰۸/۰۳

در بخش نخست، مروری گذرا بر گزارش نهائی گزارشگر ویژه اقدامات قهری یکجانبه انجام شد. در این نوشتار، نگاهی به نظرات ایران به این گزارش که در قالب یک سند در سایت دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر درج گردیده و همچنین نظرات برخی دولت ها در رابطه با گزارش گزارشگر ویژه خواهیم انداخت.

ج) مروری بر نظرات ج.ا.ایران به گزارش نهائی

نظرات ایران به گزارش نهائی گزارشگر ویژه در 11 صفحه و 29 بند، به تشریح دیدگاه های ج.ا.ایران درخصوص گزارش نهائی پرداخته است. این سند، 5 بخش اصلی دارد که عبارتند از: مقدمه، آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر حقوق بشر مردم ایران، ارزیابی مبنای حقوقی اقدامات قهری یکجانبه و نتیجه و پیشنهادات.

در مقدمه این سند، ضمن تشکر از خانم دوهان برای بازدید از ایران و تهیه گزارشی منصفانه از آثار تحریم های یکجانبه بر حقوق بشر مردم، دعوت از گزارشگر ویژه را نشان دهنده تعهد به همکاری و رویکرد شفاف و سازنده جمهوری اسلامی ایران در قبال سازوکارهای بین المللی حقوق بشر از جمله رویه های ویژه شورای حقوق بشر می داند.

در بخش دوم این نظرات، به مهم ترین آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر حقوق بشر مردم ایران که در گزارش گزارشگر ویژه کمتر مورد اشاره قرار گرفتند، پرداخته شده است. در این بخش اشاره شده: نکته کلیدی در افزایش تأثیرگذاری تحریم­ های یکجانبه غیرقانونی آمریکا، تبعیت غیرقانونی برخی دولت های ثالث، شرکت­ها و افراد از آنهاست. همانطور که گزارشگر ویژه اشاره می کند، آثار منفی تحریم های ثانویه بعضاً از تحریم­های یکجانبه اولیه نیز فراتر است. در این چارچوب، اتحادیه اروپا، انگلستان، استرالیا، کانادا، جمهوری کره و برخی دولت­های دیگر به اجرای تحریم ­های یکجانبه آمریکا مبادرت ورزیدند. حقوق بشر مجموعه ای یکپارچه و غیرقابل تفکیک است. بدیهی است اقدامات قهری یکجانبه با هر هدفی،  دارای آثار منفی بر تمامی مؤلفه ­های حقوق بشری در جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورهای هدف است. واضعان این گونه اقدامات، نمی‌ توانند مدعی باشند که اقدامات قهری یکجانبه تأثیری بر حقوق بشر نداشته یا تأثیر آن محدود به حقوقی مانند حق بر سلامت است که با ایجاد مجوزهای به اصطلاح بشردوستانه می ‌توانند از زیر بار مسئولیت ‌های آن شانه خالی کنند. اقدامات قهری یکجانبه تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر تحقق حقوق بشر یا توانایی دولت ­ها در تحقق آنها دارد.

بخش سوم این سند، به ارزیابی مبنای حقوقی اقدامات قهری یکجانبه پرداخته است، در حالیکه همانطور که در بخش نخست این نوشتار گفته شد، در گزارش نهائی گزارشگر ویژه، این موضوع به عنوان بخش اصلی مطرح نشده بود و ذیل بخش آثار اقدامات قهری یکجانبه مورد بحث قرار گرفته بود. در این بخش اشاره شده: جمهوری اسلامی ایران یادآور می ­شود تحقق صلح و امنیت، حقوق بشر و توسعه به عنوان سه رکن منشور ملل متحد، از یکدیگر جداناپذیرند. حفظ صلح و امنیت بین ­المللی، بدون رعایت حقوق بشر امکان­پذیر نمی ­باشد. تمامی تابعان حقوق بین ­الملل مقید و محدود به رعایت قواعد منشور و حقوق بین ­الملل هستند. بدون تردید، وضع تحریم ­های ناقض حقوق بشر که برخی همچون حق حیات در قامت قاعده آمره هستند، تخلف آشکار از مقررات حقوق بین ­الملل بوده و فاقد اعتبار حقوقی­ هستند. چنین اقداماتی می ­تواند مسئولیت بین ­المللی دولت ها و تبعات ناشی از مسئولیت بین ­المللی از جمله لزوم برگرداندن وضع به حالت سابق و جبران خسارت را فراهم آورد. جمهوری اسلامی ایران بر این باور است اعمال هرگونه اقدام یکجانبه قهری، مغایر با اهداف و اصول مندرج  در منشور ملل متحد است. اعمال چنین اقداماتی، در عمل به تضعیف حاکمیت قانون، نظم جهانی، همبستگی بین ­المللی، چندجانبه­گرایی و در نهایت اقتدار سازمان ملل متحد منجر می ‌گردد.

بخش آخر سند به نتایج و توصیه ها پرداخته است. در این بخش آورده شده: ایران به عنوان مدافع جدی سازوکارهای چندجانبه، کمک به ارتقاء و حمایت از حقوق بشر و کرامت انسانی از طریق همکاری بین المللی ادامه می دهد. ایران نسبت به اقداماتی که منجر به فرسایش هنجارها و اصول حقوق بین الملل به ویژه احترام به حاکمیت و عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها می شود، زنگ خطر را به صدا در می آورد. بسیار نگران‌کننده است که «حقوق بشر» به‌عنوان اهرمی سیاسی برای زورگویی و اخاذی مورد سوء استفاده قرار می ‌گیرد. بدون تردید، یافته ‌های گزارشگر ویژه که به نشست پنجاه­ و یکم شورای حقوق بشر ارائه می گردد، باید مورد توجه شورای حقوق بشر و سایر سازوکارهای بین ­المللی حقوق بشر قرار گیرد و در چارچوب دستورکار خود، بیش از گذشته آثار جبران ناپذیر چنین اقداماتی را به نحو مقتضی بررسی و منعکس نمایند. در این چارچوب دبیرکل سازمان ملل متحد، کمیسرعالی حقوق بشر و رویه­داران ویژه باید ملزم شوند و احساس مسئولیت نمایند تا به هنگامِ بررسی مسائل مرتبط با حقوق بشر، آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر تمامی ابعاد حقوق بشر را بررسی و توصیه های لازم را با هدف رفع نگرانی­های موجود ارائه نمایند. جمهوری اسلامی ایران از دولت­های عضو ملل متحد، به ویژه واضعان چنین اقدامات غیرانسانی، دولت ­هایی که از تحریم­ ها تبعیت می­ کنند و همچنین شرکت ­های تجاری و کسب و کارها می ­خواهد توصیه ­های گزارشگر ویژه را به طو جدی با توجه به تعهدات بین المللی خود اجراء نمایند. جمهوری اسلامی ایران بر این باور است که شورای حقوق بشر باید سازوکار مؤثری را برای جبران خسارات ناشی از اقدامات قهری یکجانبه در کشورهای هدف و قربانیان آنها تعبیه نماید.

د) نظرات برخی دولت ها در جریان گفتگوی تعاملی با گزارشگر ویژه

نشست گفتگوی تعاملی با گزارشگر ویژه اقدامات قهری یکجانبه، بعد از ظهر روز چهارشنبه 23 شهریورماه در سالن اصلی شورای حقوق بشر برگزار شد. گزارشگر ویژه ابتدا در 20 دقیقه خلاصه ای از گزارش خود را به اعضای شورای حقوق بشر ارائه کرد و سپس نماینده دولت ایران (معاون امور بین الملل قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشر ج.ا.ایران) و نماینده دولت ونزوئلا به عنوان کشورهای موضوع گزارش، در 5 دقیقه اهم نظرات خود درخصوص گزارش قرائت شده اعلام نمودند و در مرحله بعدی برخی دولت ها و سمن ها، نظرات خود درخصوص گزارش را در فرصت یک دقیقه و سی ثانیه مطرح کردند.

دبیر ستاد حقوق بشر در سخنرانی 5 دقیقه خود اشاره کرد: بازدید خانم دوهان به صورت کاملاً حرفه‌ای و با موفقیت انجام شد و یکی از مهم ‌ترین اسناد بین ‌المللی در مورد آثار منفی و مخرب اقدامات قهرآمیز یکجانبه بر بهره مندی مردم بی گناه از حقوق بشر در کشور هدف، به این نشست شورای حقوق بشر ارائه شد. با وجود اینکه گزارش صرفاً بخشی از واقعیت‌ ها، روایت‌ های تلخ و آثار جبران ناپذیر تحریم ‌های یکجانبه بر حقوق بنیادین مردم ایران را به تصویر می ‌کشد، اما یافته ‌های گزارشگر ویژه بیش از هر زمان دیگر بر ضرورت اتخاذ رفتارهای مسئولانه و متعهدانه جامعه بین ‌المللی در برابر واضعان و مجریان اقدامات قهرآمیز یکجانبه، به‌ویژه ایالات متحده آمریکا و متحدین آن، و مسولیت بین ‌المللی آنان طبق حقوق بین الملل صحه می ‌گذارد. سؤال اساسی این است: آن دسته از کشورهایی که همواره جزو منتقدان وضعیت حقوق بشر در ایران هستند، و البته خود یا واضع یا مجری تحریم ‌های یکجانبه هستند، چگونه به خود اجازه می ‌دهند با اعمال این تحریم ‌های ظالمانه یا حمایت از آن‌ ها و یا سکوت در برابر تحریم ‌ها، به طور گسترده حقوق مردم ایران را زیر پا گذاشته و نقض کنند؟! اگر در ادعاهای خود در حمایت از حقوق بشر مردم ایران صادق هستید، دست از تحریم ‌های یکجانبه غیرقانونی بردارید، تحریم‌ هایی که جان میلیون‌ها ایرانی را تهدید می‌کند و بر زندگیشان تأثیر می‌گذارد. وی همچنین تحریم های یکجانبه علیه ایران را مصداق "جنایت علیه بشریت" دانست و افزود: ما بر این باوریم که وضع و اجرای گسترده‌ ترین نظام تحریم ‌های یکجانبه علیه ملت ایران با «قصد تحمیل رنج شدید و آسیب جدی به سلامت جسمی و روانی مردم»، معیار «رفتار غیرانسانی» و «جنایت علیه بشریت» است که بیش از هر زمان دیگری، مسئولیت مداری جامعه بین ‌المللی و مسئولیت بین المللی واضعان و مجریان تحریم ‌ها را موجب می ‌شود.

بیشتر اعضای عضو و ناظر شورای حقوق بشر در این نشست حضور داشتند، اما کشورهای اروپائی که همواره به قطعنامه تمدید مأموریت گزارشگر ویژه اقدامات قهری یکجانبه رأی منفی می ‌دهند، سکوت اختیار کردند. نمایندگان کشورهای ارمنستان، بلاروس، بوتسوانا، کامرون، چین، ساحل عاج، کوبا، مصر، اتحادیه اروپا، عراق، مالاوی، مالزی، موزابیک، نامیبیا، فیلیپین، روسیه، آفریقای جنوبی، سوریه و ونزوئلا به مشاکت پرداخته و بیانیه را قرائت کردند. اهم نکات مطروحه در بیانیه‌ های برخی کشورها به شرح زیر است:

• ارمنستان: کشور ما تقریباً از زمان استقلال خود با اقدامات قهری یکجانبه مواجه بوده است. ما با نگرانی گزارشگر ویژه در مورد مشکلات ارائه کمک ‌های بشردوستانه به آسیب پذیرترین گروه ‌هایی که در معرض اقدامات قهری یکجانبه قرار دارند، هم نظر هستیم.
• کامرون: کشور من خود را با بیانیه گروه آفریقایی همسو می‌ کند. کامرون به اصول حقوق بین الملل عرفی و منشور سازمان ملل متحد (ماده 32) متعهد است که بر اساس آن، هیچ کشوری نباید از اقدامات اقتصادی، سیاسی یا سایر اقدامات برای وادار کردن دولت دیگر و تحت فشار قرار دادن آن استفاده کند یا آن را به استفاده از اقدامات اقتصادی، سیاسی یا دیگر اقدامات تشویق کند.
• اتحادیه اروپا: اتحادیه اروپا موضع اصولی خود را تکرار می ‌کند که شورای حقوق بشر، مجمع مناسبی برای رسیدگی به موضوع تحریم‌های خودمختار نیست. با این وجود، اتحادیه اروپا مهم می ‌داند که اصول و ویژگی‌های کلیدی تحریم ‌های اتحادیه اروپا را برای تقویت درک بیشتر و تأکید بر مشروعیت و قانونی بودن آن روشن کند. تحریم‌ های اتحادیه اروپا به طور خاص بر افراد و نهادهایی که مسئول نقض جدی حقوق بشر، مانند نسل کشی و جنایات علیه بشریت هستند، اعمال شده است.
• ساحل عاج از طرف اتحادیه آفریقا: گروه آفریقا از گزارش جامع گزارشگر ویژه در مورد آثار منفی اقدامات قهری یکجانبه بر برخورداری از حقوق بشر استقبال می ‌کند. این گروه، موضع قاطع خود را در مورد اقدامات قهری یکجانبه ای که همچنان مانع برخورداری افراد و کشورهای عضو از حقوق بشر است، ابراز می ‌کند و مجدداً محکومیت خود را نسبت به تمام اقدامات قهری جهانی که به عنوان ابزاری برای محدودیت‌ های سیاسی، اقتصادی و مالی استفاده می‌ شود، ابراز می ‌دارد.
• آفریقای جنوبی: آفریقای جنوبی خود را با بیانیه گروه آفریقا همسو می ‌کند و از گزارشگر ویژه به خاطر گزارش جامع و ارزیابی تحریم‌ های ثانویه به عنوان ابزاری برای اجرای تحریم‌ های یکجانبه فراسرزمینی تشکر می ‌کند. هیئت من با گزارشگر ویژه موافق است که پیروی و رعایت بیش از حد تحریم ‌های یکجانبه، آسیب ‌هایی را به حقوق بشر افراد وارد می‌ کنند.

ه) تحلیل و نتیجه گیری

1. همکاری ج.ا.ایران، به ویژه ستاد حقوق بشر در تمام مراحل (دعوت از وی، فرآیند بازدید وی از ایران، ارائه نظر به پیش نویس گزارش و حمایت و همکاری با وی در جریان ارائه گزارش نهائی به اجلاس 51 شورای حقوق بشر)، قابل توجه است. این همکاری، خصوصاً با توجه به اینکه در 17 سال اخیر، هیچ گزارشگر ویژه ای از ایران بازدید نکرده بود، بیشتر جلب توجه می کند.
2. هیئت ج.ا.ایران با ترکیبی قضایی و در سطح عالی رتبه (باحضور معاون امور بین الملل قوه قضائیه و دبیرستاد حقوق بشر، معاون قضایی قوه قضائیه و رئیس کل دادگستری استان آذربایجان غربی) در هفته اول اجلاس 51 شورای حقوق بشر (ارائه گزارش گزارشگر ویژه اقدامات قهری یکجانبه، در این هفته انجام شد) حضور به هم رسانید. هیئت ایرانی در این هفته، در قالب برگزاری جلسات دوجانبه و چندجانبه (از جمله با سفرا و نمایندگان جنبش عدم تعهد، سفرا و نمایندگان سازمان همکاری اسلامی، سفرا و نمایندگان گروه کشورهای آفریقایی، رئیس شورای حقوق بشر و تعدادی از گزارشگران ویژه و کارشناسان مستقل شورای حقوق بشر)، به حمایت از ماموریت گزارشگری ویژه اقدامات قهری یکجانبه پرداخت و از دولت ها و کارشناسان خواست تا گزارش وی را در تمامی ارزیابی های خود، مورد توجه قرار دهند.
3. باعنایت به در جریان بودن دعوای جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا مبنی بر نقض عهدنامه مودت 1955 در دیوان بین المللی و شروع فرآیند رسیدگی ماهوی، استفاده از یافته های گزارش گزارشگر ویژه در لوایح تنظیمی، می تواند در دستورکار قرار گیرد.
4. با عنایت به اینکه گزارش خانم دوهان در بر گیرنده تمامی حوزه های موضوعی حقوق بشر اعم از مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و توسعه ای است، همکاری با سایر سازوکارهای بین المللی و منطقه ای حقوق بشری با محوریت یافته های مرتبط گزارش خانم دوهان، ابتکاری قابل توجه خواهد بود. برای مثال، همکاری با سازوکارهای شورای حقوق بشر درخصوص حق توسعه مانند مکانیسم تخصصی حق توسعه و گزارشگر ویژه حق توسعه (سعد الفراغی)، در چارچوب یافته های گزارش خانم دوهان در زمینه آثار تحریم های یکجانبه بر حق توسعه، می تواند مدنظر گرفته شود.