نگاهی اجمالی به دادخواست اخیر ارمنستان علیه جمهوری آذربایجان در دیوان بین المللی دادگستری-هومن هروی

هومن هروی- دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی

۱۴۰۰/۰۷/۱۰​
با نزدیک تر شدن به سالگرد جنگ ۴۴ روزه ۲۰۲۰ میان ارمنستان و آذربایجان، جهان این بار شاهد کشمکش حقوقی این دو دولت در دیوان بین المللی دادگستری است. دولت ارمنستان در روز ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۱ با استناد به کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی (CERD) علیه دولت آذربایجان در دیوان بین المللی دادگستری طرح دعوا نمود. ارمنستان معتقد است آذربایجان نسبت به اتباع ارمنستانی مقیم در جمهوری مستقر در آرتساخ با انجام اقداماتی، مرتکب نقض کنوانسیون مزبور شده است. در ضمن این دادخواست، ارمنستان از دیوان صدور دستور موقت را نیز درخواست نموده است. با نگاهی گذرا به پرونده های دیوان بین المللی دادگستری از سال ۲۰۰۸ میلادی، این مورد را می توان چهارمین پرونده با محوریت کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی بعنوان مبنای صلاحیتی دیوان قلمداد کرد. نکته دیگر آنکه هر دو دولت ارمنستان و آذربایجان به ترتیب در سال های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۶ میلادی به کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی پیوسته اند.
ادعای خواهان و مبنای صلاحیت دیوان
ارمنستان ادعا می نماید که آذربایجان افراد دارای اصل و نسب نژادی/ملی ارمنستانی را برای ده ها سال در معرض تبعیض نژادی قرار داده است و نفرت از ارامنه را بعنوان یک سیاست دولتی تقویت می کند. ارمنستان همچنین ادعا می کند که تبعیض سیستماتیک، کشتار جمعی و شکنجه علیه ارمنیان توسط آذربایجان انجام می شود و به طور خاص، مدعی نقض جدی کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی در جریان درگیری مسلحانه ۲۰۲۰ در ناگارنو-قره باغ است. گفته می شود که آذربایجان پس از پایان این درگیری مسلحانه، زندانیان و بازداشت شدگان ارمنی را مورد سوءاستفاده و بدرفتاری قرار داده است و یک «پارک غنائم نظامی» در باکو ایجاد نموده که موجب نفرت نژادی و تشدید احساسات ضدارمنی شده است. این پارک به دلیل استفاده از تصاویر «موهن و تحقیرآمیز» سربازان ارمنی در کانون توجهات قرار گرفته است. ارمنستان صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری را بر ماده  ۲۲ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی بنا می نهد و به شواهد گسترده ای در خصوص اینکه طبق ماده ۲۲، تلاش به حل و فصل اختلاف از طریق مذاکره انجام شده و بی نتیجه مانده است، اشاره می نماید. همچنین خواهان تعهدات ناشی از کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی را دارای ماهیت    erga omnes  یا عام الشمول توصیف می کند. 
ماهیت دعوا
 ارمنستان مدعی است که آذربایجان مواد ۲ الی ۷ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی را بر اساس شواهدی از نفرت پراکنی، جنایات و سوء استفاده ها، تبعیض در دسترسی به عدالت، اشتغال، مسکن، بهداشت و آموزش و تخریب آثار میراث فرهنگی نقض کرده است. به علاوه، ارمنستان به دلیل این که ارامنه تحت قلمرو قضایی آذربایجان با خطر قتل، شکنجه یا رفتار غیر انسانی بر اساس اصالت نژادی/ملی روبرو هستند، از دیوان تقاضای صدور دستور موقت می کند. درواقع این دولت از دیوان می خواهد که شکایت را در اسرع وقت بررسی نموده و تا زمان صدور حکم با اجرای اقدامات تأمینی از آزار بیشتر و نقض حقوق اقلیت ارامنه جلوگیری کند. درخواست نخست وزیر ارمنستان نیز بر خطرات احتمالی سربازان ارمنی که در بازداشت جمهوری آذربایجان هستند از جمله اعدام، شکنجه، سوء استفاده یا دادرسی های نمایشی تأکید می کند. همچنین با ذکر چندین مثال به تخریب مداوم اماکن فرهنگی اشاره می نماید. ارمنستان در حمایت از درخواست نخست وزیر (نیکول پاشینیان)، از دستور موقت دیوان در پرونده سال ۲۰۰۸ گرجستان علیه روسیه استفاده می کند و استدلال می نماید که وضعیت تنش و بی ثباتی مداوم و متعاقب آن خطر نقض کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی که مرگ یا صدمات بدنی را در پی خواهد داشت، ادعای نخست وزیر را توجیه می کند. ارمنستان همچنین از پرونده جاداو (هند در برابر پاکستان) برای توجیه حمایت از این پیشنهاد که حفاظت از بازداشت شدگان در برابر خطر جبران ناپذیر که در اینجا با توجه به سخنان نفرت انگیز تشدید می شود، استفاده نموده و معتقد است که این مبنای مناسبی برای موافقت دیوان با درخواست خواهان است. بعلاوه، ارمنستان از دیوان می خواهد دستور آزادی فوری همه اسیران ارمنی مربوط به جنگ سپتامبر ۲۰۲۰ را صادر کند. گرفتن چنین حکمی از دیوان با توجه به مبنای صلاحیتی دیوان در این قضیه بسیار بعید به نظر می رسد. درمقابل، حکمی که بر اساس آن آذربایجان ملزم خواهد شد تا با اسیران جنگی ارمنی مطابق با مواد ۵ و ۶ کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی رفتار کند بیشتر مورد انتظار است. سایر اقدامات درخواست شده از سوی خواهان شامل بستن پارک غنائم نظامی (حکم دیوان به این مورد نیز بسیار بعید است) و درخواست گسترده تری است مبنی بر اینکه به آذربایجان دستور داده شود تا از نفرت نسبت به قومیت ارمنی خودداری کند. درخواست دیگر ارمنستان نیز مربوط به دسترسی و حفاظت از اماکن فرهنگی و مذهبی ارمنستان در آذربایجان است.
ارمنستان با توجه به رویه اخیر دیوان (نگاه کنید به دستور موقت دیوان در پرونده گامبیا علیه میانمار)، از دیوان درخواست می کند که از آذربایجان بخواهد گزارش های دوره ای را در مورد اجرای هر اقدامی که دیوان در مورد آن تصمیم می گیرد به دیوان ارائه دهد. در مجموع، منطقی به نظر می رسد که ارمنستان بخواهد اختلافات گسترده تر خود با آذربایجان را از طریق کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی دنبال کند. رویکردی که در دو پرونده اخیر اوکراین علیه روسیه و قطر علیه امارات قابل ملاحظه است.
بعلاوه، ارمنستان ادعاهای متعددی در مورد نقض آشکار حقوق بین الملل بشردوستانه را به عنوان نقض کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی مطرح می کند و تلاش می کند تا با تلقی رفتار بد با اسیران به عنوان نقض کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی، اختلاف طرف‌‌ ها در خصوص موافقتنامۀ آتش بس نوامبر ۲۰۲۰ (مفاد مربوط به مبادله زندانیان) را نزد دیوان مطرح کند. نکته نهایی این است که تا به امروز هیچ پرونده ای با محوریت کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی منجر به صدور رای ماهوی در دیوان بین المللی دادگستری نشده است (دعوای گرجستان علیه روسیه و دعوای قطر علیه امارات بلحاظ صلاحیتی رد شد و دعوای اوکراین علیه روسیه در مرحلۀ رسیدگی ماهوی است). حال پرسش این است که کدام یک از این دعاوی می تواند «موفقیت آمیز» قلمداد شود. با این توضیح که تنها پیروزی در ماهیت دعوا بمعنای موفقیت نیست. در دعوای ارمنستان علیه آذربایجان نیز باید منتظر ماند و دید که آیا اقدام قضایی دیوان می تواند به صلح پایدار میان این دو کشور کمک کند یا خیر.
دادخواست آذربایجان علیه ارمنستان
دوم مهرماه ۱۴۰۰، یک هفته پس از طرح دعوی ارمنستان، این بار آذربایجان ادعاهای مشابهی را علیه همسایه خود در دیوان بین المللی دادگستری مطرح نمود. آذربایجان در دادخواست تقدیمی خود به دیوان مدعی شده که «ارمنستان مجموعه ای از اقدامات تبعیض آمیز علیه آذربایجانی ها را با توجه به ملیت یا قومیت آنها مرتکب شده و همچنان هم ادامه می دهد». همچنین در این دادخواست ادعا می کند که «سیاست ها و رفتارهای ارمنستان در زمینه پاکسازی قومی، محو فرهنگ و ایجاد نفرت از آذربایجانی ها به طور سیستماتیک حقوق و آزادی های آذربایجانی ها و همچنین حقوق خود آذربایجان را نقض می نماید». آذربایجان که دادخواست اش بازتابی از دادخواست ارمنستان اما ۱۸۰ درجه متفاوت است، نتیجه گیری می کند که ارمنستان کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی را نقض نموده است. در نهایت، آذربایجان از دیوان تقاضای صدور دستور موقتی با هدف «وادار کردن ارمنستان به حمایت از آذربایجانی ها در برابر آسیب های جبران ناپذیر ناشی از اقدامات جاری این کشور» نموده است. 
رسیدگی به این پرونده ها در دیوان اغلب سال ها به طول می انجامد، اما جلسات رسیدگی به درخواست های صدور دستور موقت از جانب این دو کشور احتمالا در هفته های آتی در دستور کار دیوان قرار خواهد گرفت.