برخورد جامعه بین ‌المللی با ظهور و همه‌گیری ویروس کرونا-دکتر جواد امین منصور

ظهور ویروس کرونا موسوم به کووید-۱۹ در اواخر سال ۱۳۹۸ و همه‌گیری آن درسطح جهان اثرات بی‌سابقه و شگرفی به لحاظ شدت، وسعت و استمرار در زندگی مردم درگوشه و کنار جهان به ویژه در امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیط‌زیستی داشته است. وفق آمار سازمان بهداشت جهانی (که به نظر نویسنده، ترجمه صحیح عنوان این نهاد، سازمان سلامت جهانی است) تا اول دسامبر۲۰۲۰ (۱۱ آذر ۱۳۹۹) تعداد ۸/۶۱ میلیون نفر از مردم جهان به کووید-۱۹ مبتلا  و۱.۴ میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند و تلفات ناشی از همه‌گیری همچنان و کم‌ و بیش ادامه دارد. همه‌گیری کووید-۱۹ باعث وخیم‌تر شدن وضعیت معیشت و افزایش مرگ‌ومیر انسان‌ها، به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر شده که قبل از همه‌گیری از تبعیض، نابرابری، سوءتغذیه و گرسنگی، بیکاری، سالخوردگی، بیماری‌های زمینه‌ای و نبود دسترسی به خدمات اساسی رنج می بردند. ویروس کرونا مرزهای سیاسی و جغرافیایی را با استفاده از بسترهای ارتباطی موجود درسطح جهان (برای شیوع) درنوردید و با گسترش موج‌ وار و صعودی مبتلایان و مرگ‌ومیر، بسیاری از سازوکارهای پیشرفته اداری، حمل‌ونقل، تجاری و رفاهی را مختل و ریزش ناگهانی تولید ناخالص ملی کلیه کشورها در یک بازه زمانی کوتاه مدت را در نیمه اول سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) باعث شد. 

ناشناخته بودن ویروس، چرایی ظهورآن و سرعت همه‌گیری به‌صورتی بود که کلیه کشورها را در ماه ‌‌های اول غافلگیر کرد و درنتیجه هر دولتی جداگانه و متناسب با ظرفیت‌های سیاسی و قابلیت ‌های نظام ملی سلامت خود به رویارویی با آن پرداخت. این غافلگیری دامن‌گیر نهادهای بین ‌المللی نیز شد و فرآیندهای تصمیم‌گیری آنان را با لغو یا مجازی‌شدن نشست‌ های عادی دچار اختلال کرد. تحلیل‌گران، پیامدهای ویروس نوظهور را به صورت‌ های مثبت و منفی ارزیابی می‌کنند و درنتیجه واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهند. در این بین، ارزیابی‌های منفی به دلیل بروز اختلال درنظم جهانی غالب بوده و با عنایت به ادامه همه‌گیری و گستره نفوذ و پیامدها، جامعه بین‌ المللی هنوز در تب‌وتاب ارزیابی مشکلات متعدد جدید و چاره‌جویی برای مقابله با این چالش مشترک در چارچوب نظام ملل متحد با راهبری سازمان بهداشت جهانی است. بدیهی است که این وضعیت نامطلوب و شکننده تا ساخت و توزیع کافی و منصفانه واکسن و داروی مناسب کووید-۱۹ و مهار ویروس در جهان ادامه خواهد یافت.

از اینرو در اولین گام، «برنامه جهانی واکنش بشردوستانه برای کووید-۱۹» در تاریخ ۲۵ مارس ۲۰۲۰ (ششم فروردین ۱۳۹۹) توسط سازمان سازمان ملل متحد تمهید شد و در ماه‌های می و ژوییه با درخواست کمک ۳/۱۰ میلیارد دلاری از دولت‌ها بروزرسانی شد. هدف از این برنامه، ارایه اطلاعات موردنیاز، رهنمود و کمک مالی و فنی به دولت‌ها و سازمان‌های مردم نهاد در سراسر جهان برای اجرای اقداماتی درجهت حفاظت از سلامتی و جان انسان‌ها و جلوگیری از انتقال و مهار ویروس بود. نکته دیگر درخورتوجه آنکه از همان آغاز مذاکرات چندجانبه برای برخورد با همه‌گیری ویروس کرونا، جامعه بین ‌المللی شاهد دو موضع کلی متفاوت دولت ها بود که تاکنون هم ادامه دارد. طبیعی است که موضعگیری دولت ‌ها بر شکل‌گیری مصوبات مربوط به مقابله با پیامدهای همه‌گیری درجهان درکلیه نهادهای بین ‌المللی ازجمله نهادهای فعال درچارچوب نظام ملل متحد موثر است. موضعگیری عموم دولت‌ها توجه جدی به پیامدهای همه‌گیری کووید-۱۹ و رویارویی با آن به صورت مشترک از طریق دوجانبه و چندجانبه است. اما نماینده دولت آمریکا همواره کشور چین را به عنوان عامل پیدایش و مسئول همه‌گیری ویروس کرونا بطور مکرر مورد شماتت قرارداده و سازمان بهداشت جهانی را به تاثیرپذیری از چین و کوتاهی درقبال آن کشور متهم می‌کند. این موضعگیری در نهایت منجر به اعلام تصمیم اعتراض ‌آمیز دولت آمریکا مبنی بر خروج از سازمان یادشده و قطع کمک‌ های مالی و فنی به آن شد.

برنامه جهانی واکنش بشردوستانه برای کووید-۱۹ یک سند توصیه‌ای از سوی دبیرخانه سازمان ملل متحد به دولت‌ ها است. علاوه بر آن، «مقررات بین‌المللی سلامت» مصوب سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴) وجود دارد که اجرای آن به‌عنوان یک سند حقوقی الزام ‌آور برای ۱۹۶ دولت متعاهد لازم است. براساس آن، کلیه دولت ‌های متعاهد باید اطلاعات کافی در رابطه با سلامت عموم را به موقع و صحیح درمورد ویروس های واگیردار (در اینجا، کووید-۱۹) دراختیار سازمان بهداشت جهانی قرار دهند (بند هفتم قطعنامه شماره ۱/۷۳ WHA مورخ ۱۹ می ۲۰۲۰). 

از زمان پیدایش و همه‌گیری ویروس کرونا تاکنون، تصمیم‌هایی توسط مجامع مربوط بین‌المللی اتخاذ شده که به ترتیب زمانی در زیر معرفی شده و شایسته تامل و ارزیابی است:

۱- قطعنامه شماره ۲۷۰/۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد با عنوان: «همبستگی جهانی برای مبارزه با بیماری کرونا» در تاریخ سوم آوریل ۲۰۲۰ (برابر با ۱۵ فروردین ۱۳۹۹) که با استفاده از «شیوه سکوت» تصویب شد؛

۲- قطعنامه شماره ۲۷۴/۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد با عنوان: «همکاری بین المللی برای تضمین دسترسی جهانی به دارو، واکسن، و تجهیزات پزشکی برای مواجه‌ با کووید-۱۹» در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۲۰ (دوم اردیبهشت ۱۳۹۹) که با استفاده از «شیوه سکوت» تصویب شد؛

۳- قطعنامه شماره ۱/۷۳ WHA هفتاد و سومین مجمع وزرای سازمان بهداشت جهانی با عنوان «واکنش به کووید-۱۹» در تاریخ ۱۹ ماه می  ۲۰۲۰ (۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹) که با اجماع تصویب شد؛ 

۴- قطعنامه شماره ۲۵۳۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد درپاسخ به ‌نامه دبیرکل سازمان ملل متحد برای آتش‌بس جهت رویارویی با کووید-۱۹ در تاریخ اول ژوییه ۲۰۲۰ (۲۱ شهریور ۱۳۹۹) که با اجماع تصویب شد؛ 

۵- قطعنامه شماره ۹۲. L/۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد با عنوان: «واکنش هماهنگ و جامع به همه‌گیری بیماری کرونا» در تاریخ ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰ (۲۰ شهریور ۱۳۹۹) که با ۱۶۹ رای موافق، دو رای مخالف (آمریکا و اسراییل) و دو رای ممتنع (مجارستان و اوکراین) تصویب شد؛

۶- قطعنامه شماره ۵۷L./۷۴ (و اینجا) مجمع عمومی سازمان ملل متحد با عنوان: «واکنش واحد برضد تهدیدهای جهانی درحوزه سلامت: مقابله با کووید-۱۹» در تاریخ ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰ (۲۱ شهریور ۱۳۹۹) که با ۱۲۲ رای موافق، بدون مخالف و ۳۱ رای ممتنع تصویب شد.

در ارزیابی و تحلیل مصوبات مربوط به همه‌گیری ویروس کرونا توسط نهادهای بین ‌المللی، چند جریان دولتی مشخص می‌شود که در شکل‌ گیری محتوای آنها موثر بوده است. بطور طبیعی، بسیاری از دولت ‌ها مصوبات را با عنایت به ملاحظات سیاسی تحت تاثیر قرار دادند. همچنین بروز تحولاتی چون اوج ‌گیری تدریجی همه‌گیری کرونا و تحولات جانبی مانند وسعت‌گرفتن اختلافات آمریکا و چین با گذر زمان و نیز نوع مسئولیت نهاد در محتوای مصوبات تعیین‌کننده بوده است. چنانکه در مقدمه اشاره شد، بطورکلی دولت ‌ها در موضعگیری‌ های سیاسی به دو گروه کوچک و بزرگ تقسیم شده و دو دسته از مصوبات را به وجود آوردند. 

از گروه اول مصوبات می توان قطعنامه ۹۲. L/۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد را مطرح کرد که به صورتی واضح بر نیاز به همبستگی، همکاری بین المللی، بسیج همگانی منابع مالی و امکانات فنی و حمایت از مقابله مشترک با همه‌گیری ویروس کرونا با نقش اساسی سازمان ملل متحد و راهبری سازمان بهداشت جهانی تاکید می‌کند. دراین سری مصوبات همچنین از چندجانبه‌گرایی به عنوان چارچوب مناسبی که می‌تواند فضای مناسبی برای گفتگوها و مذاکرات بین ‌المللی باشد، یاد می‌شود. تا این قسمت، امریکا و رژیم اسراییل درموضعگیری مخالف تنها هستند؛ اما وقتی درجای دیگر مصوبه، ازسوی نماینده کوبا اِعمال تحریم‌های یکجانبه اقتصادی مغایر با اصل چندجانبه‌گرایی تلقی شده و باعث به‌ تحلیل ‌رفتن ظرفیت کشورهای هدف ازجمله نظام‌های ملی سلامت برای مقابله با همه‌گیری کرونا معرفی می‌شود، علاوه بر نظر منفی آمریکا و اسراییل، مخالفت یا اکراه برخی دولت‌های دیگر نظیر بحرین، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، مصر و کشورهای عضو اتحادیه اروپا ظاهر می‌شود. 

گروه دوم مصوبات شامل قطعنامه‌های شماره ۲۷۰/۷۴ و ۲۷۴/۷۴ مجمع عمومی و قطعنامه شماره ۲۵۳۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد و نیز قطعنامه شماره ۱/۷۳ WHA مجمع بهداشت جهانی می‌ شود که جملگی با اجماع تصویب شدند. در این دسته از قطعنامه ‌ها به اصولی چون چندجانبه‌گرایی، همبستگی و همکاری بین ‌المللی اصلا اشاره نشده یا به‌صورتی کمرنگ مطرح شده‌اند. همچنین مقابله با ویروس کرونا مسوولیت اولیه دولت‌ها، و نه مسئولیت مشترک آنها، قلمداد شده است. در تقسیم‌بندی مصوبات، می ‌توان قطعنامه شماره ۵۷L./۷۴ مجمع عمومی را نیز در این دسته جای داد؛ چراکه ویژگی مشابهی را داراست و مخالفت آمریکا را درپی نداشت. توضیح آنکه درجریان تصویب این قطعنامه برخی دولت ‌ها اشکالاتی نظیر نبود شفافیت و رایزنی کافی درجریان مذاکرات و جامعیت مطرح کردند و از اینرو به مرحله رای رفت و با اجماع تصویب نشد. 

اوج اثرگذاری ملاحظات سیاسی بر مصوبات را می‌توان به‌خوبی در قطعنامه ۲۵۳۲ شورای امنیت دید که نهاد مسئول حفظ صلح و امنیت بین‌المللی است (اینجا). قطعنامه‌ای کوتاه که بطور جدی مسئولیتی را متوجه دولت ‌ها نمی‌کند و بیشتر خطاب آن متوجه دبیرکل سازمان ملل متحد برای هماهنگی تلاش ‌ها برای رویارویی با کرونا است. همسو با روح و جهت‌گیری قطعنامه، در بند یازدهم مقدماتی، احتمال مخاطره‌آمیز بودن همه‌گیری کرونا برای صلح و امنیت بین ‌المللی داده شده است. مقایسه قطعنامه مورداشاره شورا با قطعنامه ۲۱۷۷ این نهاد درمورد همه گیری ویروس ابولا درسال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) قابل تامل فراوان است. شورا در قطعنامه به‌نسبت مشابه اما باگستره و مخاطرات بسیارکمتر ابولا، قاطعانه همه‌گیری ابولا را باعث تهدید صلح و امنیت بین‌المللی معرفی کرده و کشورهای آفریقایی واقع درمناطق درگیر را مکلف به اقداماتی مشخص می‌کند. ادامه انشقاق بین دولت‌ها در برخورد با همه‌گیری ویروس کرونا را به دلیل ملاحظات سیاسی همچنین می‌توان درجریان تصویب دو قطعنامه ۹۲. L/۷۴ و ۵۷L./۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد درماه سپتامبر ۲۰۲۰ مشاهده کرد.  

در رابطه با اثرگذاری نوع مسئولیت نهاد و گذر زمان نیز می‌توان مصوبات را تجزیه و تحلیل کرد. مصوبات مجمع عمومی سازمان ملل متحد درماه آوریل به ‌دلیل زمان طرح یعنی آغاز همه‌گیری کرونا و سازمان بهداشت جهانی در ماه می به‌دلیل تخصصی بودن سازمان بیشتر اجرایی بوده و کمتر تحت‌تاثیر ملاحظات سیاسی است. درحالیکه در بالا مشاهده شد که نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ماه سپتامبر با همان ترکیب و باوجود ادامه همه‌گیری و ترس جامعه بین ‌المللی از ادامه اختلال‌ها در نظم جهانی، دچار انشقاق و اختلاف بیشتری به هنگام تصمیم‌گیری است.

این نوشتار مقدمه‌ای کوتاه برای طرح موضوع و راهگشایی بود. در پایان از پژوهشگران عزیز علاقمند دعوت می‌شود که موضوع این نوشتار را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل بیشتر و دقیق‌تری قرار دهند.