حقوق زنان در آینه عملکرد کمیسیون تحکیم صلح سازمان ملل متحد

زهره شفیعی- دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

اهمیت نقش زنان در تحقق صلح پایدار بارها در قطعنامه های متعدد شورای امنیت مورد اشاره قرار گرفته است. از آن روی که این قطعنامه ها نمایانگر نوع بینش سازمان ملل متحد هستند، گویی چارچوبی قانونی را برای سایر نهادهای ملل متحد فراهم می آورند. کمیسیون تحکیم صلح به عنوان یکی از نهادهای فرعی شورای امنیت و در عین حال نهادی با کارویژه مشخصِ کمک به کشورهای درحال گذار از جنگ به صلح نیز از این امر مستثناء نیست. در این نوشتار، به منظور پاسخ به این سوال که آیا استراتژی های کمیسیون تحکیم صلح، همراستا با دیدگاه جنسیتی مقرر در قطعنامه های شورای امنیت است، در گام نخست، رویکرد شورای امنیت به نقش زنان در فرآیندهای صلح بررسی می شود و پس از آن، سنجش همنوایی راهبردهای کمیسیون با این قطعنامه ها صورت می پذیرد. مقاله حاضر با تدقیق در اسناد هر دو نهاد به ارزیابی میزان این مطابقت می پردازد.

1- شورای امنیت و حقوق زنان در فرآیندهای صلح

نقضِ شدید حقوق زنان در طی مخاصمات مسلحانه از یکسو و مغفول ماندن آنان در روندهای صلح از سوی دیگر سبب شد تا جامعه بین المللی به نقش حیاتی زنان در تحقق صلح پایدار توجه بیشتری داشته باشد. سازمان ملل متحد نیز که هدف غایی خود را رسیدن به صلح پایدار می داند در این حوزه اقداماتی انجام داده است؛ از جمله اعلامیه پکن 5،  دستورکار صلح و امنیت زنان ، و ایجاد کمیسیون تحکیم صلح.

  قطعنامه های زنان، صلح و امنیت بین المللیِ شورای امنیت نقض حقوق زنان را یکی از عوامل برهم زننده صلح و امنیت بین المللی می دانند. نقطه آغاز این فرایند، تصویب قطعنامه  1325 بود که آنچنانکه در سایر مقالات مربوط به این سمپوزیوم نیز آمده است، به پیوند ناگسستنی عدم تبعیض میان زنان و مردان و نیز حل و فصل مسالمت آمیز درگیری ها اشاره می کند. در این قطعنامه به نقش زنان در هرآنچه به جنگ و صلح مربوط است، پرداخته شده است. پس از آن، قطعنامه های  1820، 1888، 1889، 2122، 2242 و 2467  یکی پس از دیگری صادر شدند. هرچند این قطعنامه ها ذیل فصل ششم منشور هستند،  شورای امنیت مکررا از نهادهای ذیربط خواسته است تا این قطعنامه ها را در استراتژی های خود مطمح نظر داشته باشند.

2-  چرایی لزوم توجه کمیسیون تحکیم صلح به قطعنامه های شورای امنیت

کمیسیون تحکیم صلح  سازمان ملل متحد نهادی مشورتیو  بین دولتی است که در سال 2005 برای پاسخ به خلاء ساختاری سازمان، نظارت و کنترل بر استراتژی ها و عملیات ها و ارائه پیشنهاد برای کشورهای درحال گذار از جنگ به صلح متفقا توسط مجمع عمومی و شورای امنیت  ایجاد شد. کمیسیون برای تدوین طرح های اجراییِ بازسازی پس از درگیری و تضمین منابع سیاسی و اقتصادی لازم اقدام می کند. اسناد تاسیس این نهاد اشعار می دارند، رویکردی هماهنگ و یکپارچه برای ایجاد صلح ضروری است و به همین منظور فرایندی اختصاصی نیاز است که بتواند کشورهای درحال گذار از جنگ به صلح را برای بهبود، تحکیم  و بازسازی  هدایت نماید. همچنین از آنجا که میان صلح، توسعه و حقوق بشر پیوند وجود دارد و زنان نقش مهمی در پیشگیری و حل اختلاف ها و همچنین تحکیم صلح دارند و لزوم مشارکت کامل و برابر آنها در کلیه قلمروهای مرتبط با حفظ و تحکیم صلح ضرورت دارد، این نهاد  ایجاد می شود.

ارتباط میان قطعنامه های شورای امنیت و کارویژه کمیسیون تحکیم صلح قابل درک است. قطعنامه های زنان، صلح و امنیت اصولا در قالب توصیه و نقشه راه برای سازمان ملل متحد، نهادهای مربوط و دولت های عضو هستند. در واقع به ارائه نظری مسائل و بیان آنچه باید صورت گیرد، می پردازند. اسناد کمیسیون نیز چارچوب های ضروری برای حرکت گام به گام به سوی صلح پایدار را به دولت ها پیشنهاد می دهند و در عین حال کمیسیون بسترهای مالی یا سیاسی را نیز فراهم می کند. کمیسیون هرچند یک نهاد مشورتی است، اما با توجه به وظیفه ای که دارد می تواند بستری برای اجرای قطعنامه های شواری امنیت (از طریق پیشنهاد به دولت ها و شرکای بین المللی) فراهم آورد. به نوعی این دو نهاد مکمل هم هستند(Jennifer F. Klot, Women and Peacebuilding, 2007, p 2) و ساختار و عملکردهای متفاوت این دو نهاد می توانند در بهبود وضعیت زنان نقش داشته باشند.

کمیسیون به عنوان یک ارگان فرعی سازمان ملل متحد به تعهدات مندرج در اسناد موسس خود ملتزم است و باید تمام فعالیت ها و اقدامات خود را با آنها منطبق سازد (سید قاسم زمانی،  حقوق سازمان های بین المللی، 1393، صص 114-115-117). به موجب اسناد فوق الذکر تاکید شده که هر ارگان ملل متحد ضمن توجه به کارویژه خود باید به دنبال افزایش هماهنگی با سایر نهادها باشد (بنگرید به صفحه نخست)، در پاراگراف دوم وظایف مورد انتظار از این نهاد درج شده است که ذیل بندهای الف و ج می توان یکی از چرایی های لزوم توجه به قطعنامه های شورای امنیت را از آنها استنباط کرد؛ از جمله گردآوردن تمام بازیگران مربوط برای فرآیندهای صلح و ارائه توصیه و اطلاعات به منظور بهبود هماهنگی میان نهادهای ذینفع در تحکیم صلح در داخل و خارج ملل متحد. پاراگراف 14 از تمام ارگان های ملل متحد دعوت می کند که توصیه های متناسب با کارویژه این نهاد ارائه نمایند و  پاراگراف 20 به اتخاذ یک دیدگاه جنسیتی در تمام اقدامات این نهاد اشاره دارد. به موجب آنچه بیان شد، به نظر می رسد کمیسیون باید در محدوده صلاحیتی خود به قطعنامه های فوق الذکر پایبند باشد. به بیان دیگر، دستورکار زنان وصلح و امنیت، تبدیل به قاعده ای در نظام ملل متحد شده است(Torunn L. Tryggestad, the UN Peacebuilding Commission and Gender: A Case of Norm Reinforcement, International Peacekeeping, 2010, Vol: 17, No: 2, pp 159- 171).

اهمیت این ارتباط زمانی بیشتر مشخص می شود که بدانیم علی رغم افزایش شناسایی نقش زنان به عنوان عواملی موثر در تحقق صلح و حل و فصل درگیری ها در قطعنامه ها و اسناد بین المللی، در رویه دولت ها و نهادهای بین المللی این حضور آنچنان پررنگ نیست. 27 درصد توافق های صلح از سال 2000 به بعد به زنان توجه داشته اند و این یعنی دو برابر آنچه از 1990 تا 2000 صورت گرفته است. اگرچه این افزایشِ میزان توجه، موفقیتی نسبی است اما به معنی مشارکت زنان در فرآیندهای صلح به صورت رسمی نیست (Laura J. Shepherd, Gender, UN Peacebuilding, and the Politics of Space, 2017, pp 104-105).  و لزوما افزایش تعداد زنان در میانجیگری یا مذاکرات صلح را به همراه نداشته است.  کمیسیون تحکیم صلح با توجه به کارویژه مشخص خود در صورت ارائه چشم اندازی منسجم، پایدار و همراستا با اولویت های ملل متحد خاصه قطعنامه های شورای امنیت و اقدام برای ایجاد دیدگاهی جنسیتی در کشورهای در دستور کار می تواند گام موثری در حضور حداکثری زنان در فرآیندهای صلح بردارد.

3-  چارچوب های پیش بینی شده در قطعنامه های شورای امنیت و اسناد کمیسیون تحکیم صلح

با توجه به آنکه معیار ارزیابی رویکرد جنسیتی در کمیسیون تحکیم صلح، موارد مندرج در قطعنامه های شورای امنیت است و به طور خاص، قطعنامه 1325، پایه تمام قطعنامه های بعدی است، اهم نکات ذیل این قطعنامه ها در سطور ذیل مورد اشاره قرار می گیرد.

اهم نکات قطعنامه 1325 و قطعنامه های متعاقب آن عبارتند از: تضمین حقوق زنان در قانون اساسی، عدالت قضایی و مشارکت در رای گیری، مشارکت زنان در فرآیند های حفظ و ترویج صلح، مجازات مرتکبان جنایات جنگی علیه زنان، آموزشِ دولت ها برای حمایت از حقوق زنان، افزایش کمک های مالی، لجستیک و تکنولوژی برای مباحث مرتبط به جنسیت، افزایش آگاهی در مورد HIV، افزایش تعداد نمایندگان زن در سطوح ملی و بین المللی برای جلوگیری، مدیریت حل و فصل درگیری، مساعی جمیله و اجرای توافق های صلح، توانمند سازی اقتصادی و علمی زنان، اقداماتی برای جلوگیری از خشونت های مبتنی بر جنسیت و تمرکز ویژه بر نیازهای مختص زنان.

مطالعه قطعنامه ها حاکی از توجه مناسب شورای امنیت به نقش و جایگاه زنان در فرآیندهای صلح است.

به منظور ارزیابیِ همراستایی اسناد کمیسیون تحکیم صلح با قطعنامه های پیش گفته و با عنایت به کارویژه کمیسیون، پژوهش حاضر به اسناد صادر شده از سوی این نهاد از بدو تاسیس (2005) تا به حال می پردازد و محدود به وضعیت زنان در کشورهای آفریقای مرکزی ، بروندی ، سیرالئون  و گینه بیسائو  است. انتخاب این کشورها به دلیل ارزیابی علل درگیری و لزوم توجه به حقوق زنان برای گذار از جنگ به صلح بوده است که در ادامه شرح داده می شود. همچنین دو نوع از اسناد کمیسیون تحکیم صلح که به نقش زنان در صلح پایدار اشاره دارند، در این پژوهش قابل بررسی هستند. دسته اول اسناد مربوط به کمیته سازمانی هستند که به دستورکار کمیسیون، گزارش های سالانه، و استراتژی ها اشاره دارند (بنگرید به Rule 2) و در واقع نقشه راه کمیسیون هستند (اینجا و اینجا) ؛ دسته دوم اسنادی هستند که به موجب جلسات خاص در مورد کشورها صادر می شوند (بنگرید به Rule 1) و نسبت به جایگاه زنان در آن کشور توصیه و پیشنهاد دارند.

کمیسیون تحکیم صلح یکی از علل عدم توفیق به یک صلح پایدار در آفریقای مرکزی را نقض شدید حقوق کودکان و زنان، خشونت های جنسی گسترده و به کارگیری آنان در مخاصمات می داند (بنگرید به پاراگراف 8).  در عین حال، مساله عدالت، مجازات مرتکبان جنایات و خشونت های جنسی علیه زنان و کودکان در زمره نکات مهمی است که در این کشور باید مورد توجه خاص باشند (بنگرید به پاراگراف 31). 

در بروندی نیز نقض حقوق بشر به ویژه حقوق اقشار آسیب پذیر یکی از عوامل درگیری و ناآرامی شناخته شده است. پیش بینی قوانینی مبتنی بر حقوق بشر و جرم انگاری برای ناقضان آن از اهمیت برخوردار است. زدودن فرهنگ خشونتی که علیه زنان و کودکان وجود دارد نیز باید در اولویت قرار گیرد (بنگرید به ص 25).

سیرالئون با موانعی همچون عدم دموکراسی و وضعیت نامطلوب زیرساخت ها مواجه است (بنگرید به ص 4).  به همین منظور کمیسیون تحکیم صلح رشد اقتصادی، کاهش فقر، توانمند سازی و اشتغال جوانان، تحکیم دموکراسی و برگزاری انتخابات آزاد و عادلانه را اولویت های صلح در این کشور می داند (بنگرید به صص 2-3).

زنان گینه- بیسائو نیز از تبعیض رنج می برند. حمایت از زنان و کودکان در برابر خشونت از طریق تضمین حقوق بشر و ایجاد نهادهای مسئول از نکات مورد توجه کمیسیون است (بنگرید به ص 10). 

از مهم ترین حقوقی که مورد توجه کمیسیون بوده و ارتباط مستقیم با ایجاد بسترهای لازم برای مشارکت زنان در فرآیندهای رسمی صلح دارند، می توان به ترویج مشارکت زنان در انتخابات و نمایندگی، تضمین دسترسی به امکانات دولتی، حمایتِ زنان برای مشارکت در فرآیند آشتی ملی، فرآیندهای خلع سلاح، استقرار و بازیابی اجتماعی مبارزان، حمایت های حقوقی و اداری که بستر مشارکت زنان را فراهم می آورند و دسترسی به عدالت اشاره کرد.

نتیجه گیری

نقض حقوق زنان یکی از آثار و در عین حال یکی از علل درگیری های آینده خواهد بود؛ چرا که زنان حاملان فرهنگ هر جامعه هستند (Kofi A. Annan, Women, Peace and Security, 2002, p 2) و ناکامی در تحقق حقوق، بستر انتقال فرهنگ های خشونت آمیز را ایجاد می نماید. درک این ارتباط سبب شده تا شورای امنیت، نقض حقوق زنان را تهدیدی احتمالی برای صلح وامنیت بین المللی تلقی نماید و در قطعنامه های متعدد بر اهمیت حقوق زنان به ویژه حقوق مشارکتی آنها در فرآیندهای صلح تمرکز نماید. (مهدیه شادمانی، درآمدی بر نقش زنان در مخاصمات و استقرار صلح، 1395، صص 71 - 86)  

ارزیابی موارد مستخرج از قطعنامه های شورای امنیت و راهبردهای کمیسیون تحکیم صلح در چهار کشور آفریقای مرکزی، بروندی، سیرالئون و گینه بیسائو حاکی از آن است که دو نهاد فوق الذکر به نقش زنان در تحقق صلح پایدار توجه نسبتا جامعی داشته اند. کمیسیون تحکیم صلح اهم حقوق مورد تاکید در قطعنامه های شورای امنیت را مورد توجه قرار داده است. بسیاری از اسناد کمیسیون صراحتا به قطعنامه های شواری امنیت در رابطه با زنان، صلح وامنیت اشاره مستقیم داشته و بارها به راهنما بودن و پیشرو بودن این قطعنامه ها توجه شده است.

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر