سید احمد نیکوئی – دانشجوی دکتری حقوق بین الملل عمومی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
۱۴۰۱/۰۶/۲۹​

آدمی نمی داند که خوی وحشی گری در دیکتاتورهای تاریخ از طمع و قدرت طلبی آنها ناشی می شود یا بالعکس، این طمع و حب دنیاست که از  شقاوت و وحشیگری دور از عقل برمی آید. به عقیده مارکز، عقل زمانی به سراغ انسان می آید که دیگر دیر شده باشد.

پس از پایان جنگ عراق علیه ایران، عراق به رهبری صدام حسین در دوم اوت سال  1990 به کویت حمله کرد. ارتش عراق 95000 واحد پیاده و زرهی در این حمله داشت و در مقابل، ارتش بیست هزار نفری کویت مقاومت چندانی از خود نشان نداد و در نتیجه عراق به راحتی توانست کویت و هفت جزیره آن را ضمیمه کند. با این الحاق، عراق 20 درصد از ذخایر نفت جهان را به دست آورد و برای اولین بار خط ساحلی قابل توجهی را در خلیج فارس به دست آورد.

 در همان روز، شورای امنیت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا این حمله را محکوم کرد و خواستار خروج فوری عراق از کویت شد. در 6 اوت، شورای امنیت تجارت با عراق را در سراسر جهان ممنوع کرد. (میری، 1393: 18-10) با ادامه حضور عراق در کویت و عدم اجرای قطعنامه های پیشین، در 29 نوامبر، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه 678 را تصویب کرد که در آن در صورت عدم خروج عراق تا 15 ژانویه 1991، اجازه استفاده از زور علیه عراق را صادر می‌کرد. صدام حسین از خروج نیروهایش از کویت امتناع کرد و آن را استان عراق خواند.هفتصد هزار نفر نیروی چندملیتی غالباً آمریکایی در خاورمیانه گرد آمدند تا ضرب الاجل تعیین شده توسط شورای امنیت در قطعنامه ۶۷۸  را محقق کنند. در 16 ژانویه 1991، عملیات طوفان صحرا (  Operation Desert Storm)، عملیات گروهی به رهبری آمریکا علیه عراق، آغاز شد. ظرف کمتر از چهار روز، کویت آزاد شد و اکثر نیروهای مسلح عراق یا تسلیم شدند یا به عراق عقب نشینی کرده یا نابود شدند. 148 سرباز آمریکایی در جنگ خلیج فارس کشته و 457 نفر زخمی شدند. سایر کشورهای هم‌پیمان در طول عملیات طوفان صحرا متحمل حدود 100 کشته شدند. آمار رسمی در مورد تعداد تلفات عراق وجود ندارد، اما تخمین زده می شود که حداقل بیست و پنج هزار سرباز کشته و بیش از هفتاد و پنج هزار نفر زخمی شده اند که آن را به یکی از یک طرفه ترین درگیری های نظامی در تاریخ تبدیل می کند. تخمین زده می شود که صد هزار غیرنظامی عراقی در نتیجه جراحات یا کمبود آب، غذا و تجهیزات پزشکی کافی که مستقیماً به جنگ خلیج فارس مربوط می شود، جان خود را از دست دادند.

ماهیت و تشکیلات کمیسیون غرامت سازمان ملل متحد

با پذیرش قطعنامه 687 شورای امنیت (که در ذیل فصل هفتم منشور به تصویب رسید) از سوی عراق و عقب نشینی نیروهای عراقی که پایان رسمی بود بر جنگ، عراق علاوه بر پذیرش شرایط متعدد دیگر در قطعنامه برای آتش‌بس رسمی، تاسیس کمیسیون غرامت برای رسیدگی به دعاوی ناشی از حمله این کشور به کویت و پرداخت غرامات جنگ را نیز پذیرفت (برای اطلاعات بیشتر نک به اینجا). کمیسیون غرامت سازمان ملل متحد UN Compensation Commission (UNCC) نهادی نیست که به طور مستقیم با مراجع قضایی یا داوری بین المللی قابل مقایسه باشد. این کمیسیون رکن فرعی شورای امنیت است که برای بررسی و جبران خسارت مالی پرونده های علیه عراق تشکیل شد و در نتیجه ماهیت آن متاثر از رابطه سازمانی با شورای امنیت است. به عبارت دیگر، کمیسیون یک نهاد سیاسی است که برای انجام یک وظیفه حقوقی تشکیل شده است. ساختار کمیسیون و رویه آن که علیرغم بررسی های هیاتهای قضائی، تصمیم گیری نهایی در مورد مبالغ قابل پرداخت مطالبات هر کشور را به «شورای مدیریت» واگذار می کند، بیانگر این وضعیت است. بر اساس گزارش مورخ دوم مه 1991 توسط دبیر کل ملل متحد، کمیسیون های 10 گانه دادگاه یا دیوانی با حضور طرفین نیستند، بلکه نهادی سیاسی اند که وظیفه اصلی آنها بررسی درستی دعاوی، ارزیابی خسارت و تعیین مبلغ پرداختی است. به نظر دبیرکل، تنها از این جنبه اخیر می باشد که یک وظیفه شبه قضایی برای کمیسیون مطرح می گردد. علیهذا، گزارش دبیرکل تاکید می کند که با توجه به ماهیت کمیسیون، بسیار مهم است که بعضی از عناصر لازم برای یک دادرسی عادلانه در آیین دادرسی کمیسیون گنجانده گردد. (اینجا)

کمیسیون غرامت متشکل از سه رکن است: شورای مدیریت، دبیرخانه و هیاتهای قضایی با کمیسونرها.

الف - شورای مدیریت

رکن اساسی کمیسیون غرامت «شورای مدیریت» می باشد و مسئول اداره آن است. تعیین نمودن خط مشی کمیسیون در امور مرتبط با اداره صندوق ( United Nations Compensation Fund) و تأمین وجوه آن، تنظیم امورات کمیسیون، رسیدگی  نمودن و حل و فصل ادعاهای مطروحه و پرداختی های صندوق در حیطه صلاحیت «شورا» می باشد. «شورای مدیریت» متشکل از اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت است و بالطبع با تغییر اعضای غیر دائم، تغییر می کند. شورا در 23 ژوییه 1991 در ژنو آغاز به کار کرد. در اینجا اعضای دائم حق وتو ندارند. تصمیمات در این شورا با اکثریت 9 نفر از اعضا اتخاذ می گردد. در اولین جلسه دستورالعملی برای مدیریت جلسات تصویب شد از جمله مبنی بر محرمانه بودن جلسات. به جز کویت و عراق که در تمام جلسات حاضرند دیگر کشورها هم می توانند در جلسات حضور یابند و سوالات اعضا را پاسخ دهند. (اینجا)

ب - دبیرخانه

امور اجرایی در کمیسیون غرامت توسط دبیرخانه انجام می شود که در مقر سازمان ملل در ژنو با راهبری  «دبیر اجرایی کمیسیون» فعالیت می کند. دبیر اجرایی در مشورت دبیر کل با کشورهای عضو شورای مدیریت انتخاب می شود. علاوه بر دبیر اجرایی، دو معاون و تعدادی حقوقدان از کشورهای گوناگون که حائز تجربه در دعاوی بین المللی هستند با تایید دبیر کل سازمان ملل متحد، پس از پیشنهاد دبیر اجرایی منصوب می شوند. پیگیری امور مختلف مربوط به کمیسیون و صندوق به لحاظ سیاستگذاری و اجرایی وظیفه با دبیرخانه است. وظیفه اصلی دبیرخانه اخذ، ثبت، رفع نقص و بررسی مقدماتی دعاوی، تهیه گزارش از دعاوی جهت اظهار نظر عراق و سایر کشورها و ارائه دعاوی به کمیسیونرها همراه با اطلاعات مفید و لازم برای رسیدگی می باشد؛ همچنین دبیر اجرایی می بایست افراد واجد صلاحیت را شناسایی و جهت انتخاب به عنوان کمیسیونر به دبیرکل سازمان ملل معرفی نماید. پس از انتصاب کمیسیونر تجهیز حقوقی، اداری و فنی او در طول رسیدگی با دبیرخانه است. (اینجا)

ج- کمیسیونرها

دعاوی ثبت شده در کمیسیون بعد از تحلیل و طبقه بندی نخستین، برای ارزیابی و تصمیم گیری به هیات های سه نفره از کمیسیونرها جهت بررسی و اتخاذ تصمیم، احاله می گردند. کمیسیونرها اشخاص مستقل و بی طرفی می باشند که به پیشنهاد دبیر اجرایی و به توصیه دبیر کل سازمان ملل متحد برای رسیدگی به تعداد معدودی از دعوی ها توسط شورای مدیریت منصوب می گردند. کمیسیونرها در تمام مدت مأموریتشان که حسب مورد چهار، شش یا دوازده ماه خواهد بود و به مدت دو سال پس از خاتمه آن، حق وکالت در نزد کمیسیون یا ارائه مشورت به هیچ کس درخصوص دعاوی کمیسیون را ندارند. (اینجا)

انواع دعاوى قابل طرح در کمیسیون

دعاوی قابل طرح در کمیسیون به شش گروه تقسیم می شوند:

گروه A: دعاوی ناشی از عزیمت از عراق یا کویت؛

گروه B: دعاوی ناشی از آسیب شدید بدنی یا مرگ؛

گروه C: دعاوی افراد تا سقف یکصد هزار دلار؛

گروه D: دعاوی افراد که در گروههای قبل قابل طرح نباشد؛

گروه E: دعاوی شرکتها خصوصی و دولتی؛ و

گروه F: دعاوی دولتها و سازمانهای بین المللی.

دبیرخانه کمیسیون به قصد سهولت در برنامه ریزی و رسیدگی به دعاوی، فرم های خاصی را برای هر یک از گروه های 6 گانه تهیه نموده و با جواب به سؤالات موجود در پرسشنامه، دادخواست تنظیم می گردد. هر یک از این فرم ها مشمول دستورالعمل ها و توضیحاتی برای متقاضیان است. این فرم ها در 4 گروه نخست که به دعاوی انفرادی اختصاص دارد اهمیت زیادی دارد و فرم ها جایگزین دادخواست هستند، ولی در دعاوی شرکت ها، دولت ها و سازمان های بین المللی علاوه بر فرم باید دادخواست جداگانه ارائه گردد.

گروه A: دعاوی ناشی از عزیمت از عراق یا کویت: هر شخصی که در اثر تهاجم عراق به کویت بین دوم اوت1990 (تاریخ شروع تهاجم عراق به کویت) تا دوم مارس 1991 (تاریخ آزادسازی خاک کویت) عراق یا کویت را ترک کرده باشد، می تواند در این گروه شکایت نماید. (اینجا) شورا میزان غرامت را بر هر فرد مبلغ ۲،۵۰۰ دلار و برای هر خانواده مبلغ ۵،۰۰۰ دلار تعیین کرده بود.

گروه B دعاوی ناشی از آسیب شدید بدنی یا مرگ: این گروه جهت ادعای اشخاصی است که به دلیل یورش نظامی عراق علیه کویت مورد ضرب و جرح یا صدمه بدنی شدید قرار گرفته اند یا آنکه همسر، فرزند یا یکی از والدینشان از دست رفته است. اقامه دعوا در این گروه باید در فرم مخصوصی که توسط دبیرخانه کمیسیون تهیه و به همراه دستورالعمل های لازم برای خواهان در اختیار دولت ها قرار گرفته، انجام شود. مبلغ غرامت قابل پرداخت در این دسته مبلغ دو هزار و پانصد دلار برای هر آسیب یا مرگ ثابت می باشد و اشخاصی که بتوانند ادعای خود را ثابت نمایند، مبلغ مذکور را دریافت خواهند نمود. در مورد دعاوی مرتبط با فوت یکی از بستگان، اعضای یک خانواده باید یکجا و از طریق فرمی ادعای خود را مطرح نمایند و حداکثر مبلغ قابل پرداخت ده هزار دلار می باشد. با این تبصره که اگر میزان خسارات بیشتر از ۲،۵۰۰ دلار باشد، این مبلغ به صورت خسارت موقت پرداخت و دعاوی مازاد در سایر گروه ها مطرح خواهد شد.

گروه C : دعاوی افراد تا سقف یکصد هزار دلار: هر گونه ادعا و مطالبه خسارت وارده به اشخاص از جمله آسیب بدنی، لطمات روحی و فشار روانی، از دست دادن اموال، از دست دادن حساب های بانکی، سهام و سایر وثایق، از دست دادن درآمد یا هرگونه حمایتی، از دست دادن اموال غیرمنقول، خسارت های تجاری و هرنوع خسارتی که در سایر گروه ها قرار نگیرد در اثر حمله عراق به کویت و تصرف آن کشور تا مبلغ یکصد هزار دلار در این دسته قابل مطرح می باشد. در صورتی که میزان خسارات بیشتر از یکصد هزار دلار باشد، خواهان می تواند، کل دعوی را در گروه D مطرح نماید و یا به جهت تسهیلات مقرر برای دعاوی گروه D، یکصد هزار دلار اول را در گروه C و بقیه را در گروه D مطالبه کند.

گروه  D : سایر انواع دعاوی افراد که در سه گروه قبلی قابل طرح نباشد: این گروه مخصوص اشخاصی می باشد که میزان خسارات مورد مطالبه آنها متجاوز از یکصد هزار دلار باشد. بدین نحو، خواهان خواهد توانست، کل ادعای بیش از یکصد هزار دلار را در گروه D طرح نماید یا یکصد هزار دلار اول را در گروه C و بقیه را در گروه D، ادعا نماید؛ تفاوت این دو طریق از تفاوتهای عمده بین دعاوی دسته های C و D نشات می گیرد: از لحاظ رسیدگی دعاوی گروه C در اولویت قرار دارند؛ بار اثبات ادعا در دعاوی گروه C سبکتر می باشد و حداقل دلیل قابل ارائه، کافی خواهد بود؛ و اینکه رسیدگی به دعاوی گروه C بر مبنای نمونه برداری صورت خواهد گرفت.

گروه E : دعاوی شرکتهای خصوصی و دولتی: در این گروه دعاوی شرکتها و سایر اشخاص حقوقی خصوصی و دعاوی مؤسسات و شرکتهای تجاری عمومی مطرح است. کمیسیون برای این دسته نیز فرم خاصی تهیه نموده که برای هر دعوی باید تکمیل گردد. اطلاعات مندرج در فرم E عمدتا جهت تهیه آمارهای کامپیوتری و طبقه بندی دعاوی دارای مسائل موضوعی و حکمی مهم مشترک به منظور رسیدگی همزمان آنها مورد استفاده دبیرخانه قرار خواهد گرفت. به علاوه، خواهان های این گروه موظف هستند، علاوه بر تکمیل فرم، برای هر دعوی دادخواست مستقلی ارائه کنند و دعوای خود را مطرح نمایند.

گروه F : دعاوی دولتها و سازمانهای بین المللی: این گروه خسارات مستقیم، آسیب یا صدمه ای است که به دولت ها و سازمان های بین المللی وارد شده است و شامل ادعاهای خسارت یا هزینه مترتبه از جهت تخلیه اتباع یا حمایتهای مالی از آنها می شود؛ نیز آسیب به دیپلماتها، خسارت و صدمه به اموال دولتی و خسارت به محیط زیست و بهداشت عمومی هم در این دسته قرار می گیرد.(اینجا)

با این ساختار و تقسیم بندی دعاوی، کمیسیون از زمان تشکیل در بستری جدید، پیچیده و در حال تغییر به فعالیت خود ادامه داد و توانست حدود ۲.۷ میلیون خواسته با ارزشی به حدود ۳۵۲ میلیارد دلار را حل و فصل کند. (اینجا، بند ۹۹)  شاید یکی از مهمترین این دعاوی را می توان دعاوی محیط زیستی و تصمیمات و احکام صادره در آن دانست. شاید یادآوری این مساله بد نباشد که در زمان عقب نشینی نیروهای عراقی از کویت، حدود ۷۰۰ چاه نفتی به آتش کشانده شدند که مساوی بود با سوختن ۶ میلیون بشکه نفت در روز در طول ده ماه. در راستای رسیدگی به خسارت های زیست محیطی، کمیسیون ۱۶۸ خواسته از ۱۲ دولت، از جمله جمهوری اسلامی ایران، را برای مطالبه خساراتی که در مجموع بالغ بر ۸۵ میلیارد دلار می شد، دریافت کرد. رسیدگی به این خواسته ها در سال ۲۰۰۵ به پایان رسید و ۴.۳ میلیارد دلار به دولت ایران، اردن، کویت و عربستان سعودی در مورد دعاوی زیست محیطی پرداخت شد. (اینجا، بندهای ۸۱ ـ ۷۰) 

در مجموع، مبالغ دریافتی جمهوری اسلامی ایران در هر گروه از خسارات در آخرین گزارش کمیسیون به شرح ذیل ارائه گردیده است:

گروه A : 138 523 000؛ گروه B : 12 500؛ گروه  C : 43 758 971؛ گروه  D:0؛ گروه E : 2 402 696؛گروه F : 54 865 ؛ 562 و در مجموع: 239 562 729 دلار. همچنین کمیسریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در ایران نیز در گروه A مبلغ 7500 دلار دریافت کرده است.

نتیجه:

با آخرین پرداخت رای محکومیت در ۱۳ ژانویه ۲۰۲۲، کمیسیون بعد از سی سال به کار خود پایان داد. اینک کویت بر مبنای رای یک نهاد تصمیم‌گیر بین المللی به خسارت خود رسیده است که صد البته پیروزی مجددی برای حقوق بین الملل رقم خورده است در برابر لویاتان دولت. دولتها بایستی بدانند که الزام حرکت در  چارچوب حقوق بین الملل نه امری تشریفاتی که تکلیف و الزامی با پشتوانه قوی اجرائی و عملیاتی است و حفظ صلح و امنیت بین المللی حالا تکلیف تمام کشورهای متعهد به حقوق خویش و دیگران است. نمونه عراق می تواند نصب العین تمام خودکامگانی باشد که در سر رویاهای شوم می پرورانند؛ اثر عمل آنها تا زمان جبران خسارات کامل، دامن گیر آنهاست؛ کمیسیون غرامت در پایان نشست شانزدهم از بهبود روابط عراق و کویت استقبال نمود.

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر