نهاد عالی‌‌رتبه مشورتی سازمان ملل و حرکت به‌سوی هنجارسازی هوش مصنوعی-علی قربانی‌گازار

علی قربانی‌گازار - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد
۱۴۰۳/۰۷/۱۵​

در راستای ادامه انجام وظیفه و مسئولیت خطیر سازمان ملل متحد برای مراقبت و حفاظت از صلح و امنیت بین المللی و نظام حقوق بشر، مطابق با ماده 1 فصل اول منشور سازمان، این نهاد بین المللی به آرامی متوجه ظهور و گسترش اثرگذار و عمقی فناوری با نام هوش مصنوعی شد؛ از آنجایی که این فناوری به‌‌‌طور قطع بر دو موضوعی که گفته شد اثرات مفید و مضر خواهد گذاشت، تصمیم بر آن شد تا سازمان ملل به این عرصه ورود نماید. ماحصل ورود سازمان ملل منجر به پیدایش توسعه های حقوقی زیادی شده است که کلیدی‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها تأسیس نهاد عالی‌رتبه مشورتی برای هوش مصنوعی است که تاکنون دو گزارش موقت و نهایی منتشر نموده است. این گزارش به بررسی این دوگزارش و اهداف آن می­پردازد.

پیشنیه بحث

نقطه آغازین فعالیت جدی‌تر سازمان ملل متحد جایی بود که، آنتونیو گوترش، در اواخر سال 2023، فرمان تشکیل کارگروهی را داد تا در زمینه هدایت و سازماندهی هدایت و توسعه مسئولانه هوش مصنوعی تحقیق و بررسی نماید. این کارگروه که نهاد مشورتی سازمان ملل درباره هوش مصنوعی نام داشت، در طی دو گزارش موقت و نهایی با ابتکار خودشان مقدمات، زیرساخت‌ها، بایسته‌ها و توصیه های خود را در سندی جامع با نام «حکمرانی هوش مصنوعی برای بشریت» شرح داد. ما نیز به توضیح و تفسیر هرکدام از این دو گزارش می پردازیم. اما بهتر است در مرحله اول با خود این فناوری، اهمیت و ضرورت قاعده‌مندسازی و هنجارسازی برای آن و نیز هدف اعضای این هیئت و نیز رویکردشان آشنا شویم و سپس به گزارش های گفته‌‌شده بازگردیم.

هوش مصنوعی و قاعده مند سازی آن

هوش مصنوعی را می­توان متحول‌کننده‌ترین و اثرگذارترین دستاورد فناوری در یک دهه اخیر لقب داد. زیرا که از طرفی بر همه جوانب باقی فناوری ها تاثیرگذار است و از سوی دیگر هرلحظه میتواند با سرعت چندبرابر از میانگین انسانی، فرامین را تحلیل، سازماندهی و اجرا نماید؛ و با توجه به کارکردها و استفاده‌‌‌های متنوعی که دارد میتواند اسباب و ابزاری برای اعمال صلح‌‌‌آمیز و مفید و یا اعمال تهدیدآفرین و مضر باشد. چنین چیزی بزرگ‌تر و قدرت‌مندتر از آن است که بتوان به حال خود رهایش کرد تا صرفاً با الهام از توصیه‌های اخلاقی، درست و منطقی استفاده شوند. بنابراین قانون‌گذاری و قاعده‌‌‌مندکردن آن نه تنها یک نیاز بلکه یک فوریت حقوقی می‌‌باشد.

موضوع قاعده‌مندسازی هوش مصنوعی چندسالی است که شروع شده است، اما نگاه و رویکرد، مقرررات‌گذاری در سطح پارلمان‌های ملی و یا نهایتا منطقه‌ای بوده است. به عنوان نمونه ایالات متحده‌‌‌‌ی آمریکا، چین و ژاپن هرکدام سند راهبردی هوش مصنوعی و یا قانون استفاده از هوش مصنوعی ارائه داده‌اند؛ در زمینه منطقه‌ای نیز اتحادیه اروپا و اتحادیه آفریقا هرکدام در «قانون هوش منصوعی اتحادیه‌‎ اروپا» و نیز سند «راهبرد هوش مصنوعی قاره‌ای، مدیریت هوش منصوعی برای توسعه و شکوفایی افریقا» دست به قانون‌گذاری زده‌اند و یا زیرساخت‌ها و مقدمات آن را فراهم کرده‌اند. ضرورت و اهمیت این مسئله نیز به اندازه کافی روشن است. اما در زمینه بین المللی، اقدامات چندانی صورت نپذیرفته است. درحالیکه ساماندهی و تنظیم‌کردن استفاده قانونی و موافق با حقوق بشر، جز با رویکردی فراملی و جهانی و ابداع قوانینی در این حوزه که تمامی کشورها را هدایت و هم‌صدا کند، محقق نمی‌شود.

هیچ سازمان بین المللی درحال حاضر وجود ندارد که قدرت، صلاحیت، کفایت و نیز تمایل به شکل‌دهی و سامان‌دهی هوش مصنوعی را به‌نحوی داشته باشد که همه دولت‌ها را با خود مجاب و همراه سازد. درواقع هرسازمانی که متصور شویم احتمالاً هرچهار مورد یا حداقل یکی از شرط‌‌های فوق را نخواهد داشت. یگانه واحد و سازمان بین‌المللی که همه شرایط را برای سوق دادن دولت-‌ملت‌ها به جهت صلح و امنیت بین المللی دارد و چارچوب اساسنامه‌اش نیز همگام و موافق با حقوق بشری است سازمان ملل متحد و نیز نهادهای زیرمجموعه وابسته و مرتبط با وی است.

حال با توجه به مشخص شدن صلاحیت و شایستگی سازمان و نیز ضرورت اقدام قانونی برای مدیریت قانون‌‌‌مند هوش مصنوعی به توضیح و تبیین نقش و کارکرد نهاد عالی‌رتبه مشورتی می­پردازیم.

ترکیب، ماهیت و اهداف نهاد مشورتی

 پس از تشدید فشارها برای لزوم ایجاد یک سازوکار منسجم و جهانی برای مهار و مدیریت هوش مصنوعی، در تابستان 2023، شورای امنیت سازمان ملل برای اولین‌بار در تاریخ، جلسه­ای را به گفتگو و بحث راجع‌‌به هوش مصنوعی و خطرات بالقوه آن برای آینده صلح و امنیت بین المللی اختصاص داد. این جلسه ثابت کرد که خلأ حقوقی و قانونی در زمینه حاکمیت هوش مصنوعی به نحو منصفانه و مسئولانه برای جهانیان جدی است و نیاز مبرمی برای رسم چارچوب کنترل‌کننده‌‌ای وجود دارد. بنابراین در پاییز همان سال (اکتبر 2023)، با ابتکار و خلاقیت گوترش نهادی تأسیس و تشکیل شد تا در قدم نخست خود هوش مصنوعی را شناسایی و آسیب‌شناسی نماید، حفره‌‌ها و خلاهای قانونی و ساختاری موجود را که باعث شکاف و عدم مدیریت این فناوری شده اند کشف کند و نیز راه کارهایی ارائه دهد. اعضای این نهاد را 39 نفر از متخصصین در حوزه هوش مصنوعی، حقوق فناوری، حقوق ارتباطات و حقوق بشر تشکیل می­دادند که از 33 کشور مختلف برگزیده شدند. همچنین از میان اقشار و گروه‌هایی مانند پژوهشگران و استادان دانشگاهی، اعضای جامعه مدنی و سهامداران شرکت‌های فناوری چینش شدند تا انعکاس‌‌دهنده صدای مردم و گروه های گوناگون باشند. هدف این نهاد مشورتی نیز طبق گفته دبیرکل، ترسیم شیوه‌ای و نیز ارائه توصیه هایی مناسب برای حاکمیت (یا حکمرانی) هوش مصنوعی برای بشریت با رعایت ملاحظات اخلاقی است.

گزارش موقت

این گزارش که تنها در دوماه تدوین و نگارش شد، خیلی سریع و مختصر به احصاء فرصت‌‌ها و خطرهای متعددی که از هوش مصنوعی حاصل می­گردد می‌پردازد. درواقع جهت دعوت سیاست‌گذاران  برای درک نیاز به وجود یک حاکمیت موثر و موفق بر هوش مصنوعی، اول از همه به شمارش و اشاره به کاربردهای زیاد و نیز خطرات بالقوه زیاد هوش مصنوعی می‌پردازد تا ایشان را آگاه سازد. سپس به الزام وجود چارچوب معینی که کنترل کننده هوش مصنوعی باشد می‌پردازد و آن را یک چالش می‌نامد. یکی از مهم‌‌ترین اشارات این گزارش، ارجاع دهی به منشور سازمان ملل متحد و نیز اعلامیه جهانی حقوق بشر است؛ جاییکه میگوید: «کار ما در خلأ هنجاری یا نهادی صورت نمی­گیرد؛ سازمان ملل توسط هنجارها و اصولی که اعضا به آن تعهد دارند، هدایت می‌شود. منشور سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر و نیز حقوق بین الملل، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه همگی قابل اجرا بر هوش مصنوعی هستند.»

بنابراین نکته حائز اهمیت این است که هرگونه اظهار نظر یا برداشتی که اعضای این نهاد دارند یا خواهند داشت و نیز چارچوبی که قرار است برای حاکمیت هوش مصنوعی ترسیم سازند، براساس حقوق بین­الملل و منشور سازمان استوار خواهد بود. گزارش موقت همچنین به ذکر چند اصل و توصیه می­پردازد که راهنمای بخش گزارش آتی خود نیز هست. این اصول راهنما عبارتند از: 1) هوش مصنوعی باید بطور همه­گیر حاکم باشد. طوری که برای همگان نفع آور باشد. 2) هوش مصنوعی باید در خدمت منافع عمومی باشد. 3) حاکمیت هوش مصنوعی باید همگام با حاکمیت داده­ها ومشترکات ساخته شود.  4) حاکمیت هوش مصنوعی باید جهانی، شبکه‌ای و ریشه‌‌‌‌دار در همکاری انطباقی ذی‌نفعان باشد. 5) حاکمیت هوش مصنوعی باید در منشور ملل متحد، نظام بین­المللی حقوق بشر و دیگر اسناد مهم تعهدآفرین جهانی مانند اهداف توسعه پایدار تثبیت شود.

این اصول اگرچه در نام اصل نامیده می‌شوند اما محتوا و فحوای شان توصیه‌‌‌ای است و نه الزامی؛ این گزارش همچنین نحوه کارکرد آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان جهانی بهداشت را نمونه های موفقی از مدیریت معرفی می‌‌‌کند و می­گوید می­توان از الگوی مدیرتی آن‌ها برای ترسیم چارچوب مناسب حاکمیت هوش مصنوعی استفاده نمود. این گزارش با اشاره به اهمیت مسئله‌ی داده‌ها و لزوم توجه به حکمرانی بر داده‌ها و نیز لزوم ایجاد ساختاری برای مسئولیت و پاسخ‌گویی هوش مصنوعی پایان یافت.

گزارش نهایی

 این گزارش همینطور که از نامش مشخص است، ریل‌‌‌گذار و هدف‌‌‌‌گذار برنامه طولانی‌‌‌مدت سازمان ملل متحد در زمینه سرو سامان دادن و نیز قاعده‌مندسازی هوش مصنوعی است. این گزارش، بسیار مفصل‌‌‌تر و جامع‌تر از نسخه پیشین خود است و پیشنهادها و توصیه­های قبلی خود را تأیید و بسط می­دهد. مفاد و نکات اصلی این سند که در اواخر سپتامبر 2024 و همزمان با اجلاس سرانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد انتشار یافت، بدین شرح است.  

در بدو این گزارش هفت توصیه کلیدی وجود دارد که برای مدیریت موثر در حاکمیت فعلی هوش مصنوعی طراحی شده‌اند:

1. ایجاد یک پنل (هیئت) علمی بین المللی در مورد هوش مصنوعی: این پنل به عنوان یک مرجع جهانی درباره قابلیت­ها، فرصت­ها، خطرات و عدم قطعیت­های هوش مصنوعی کار می‌کند. با ارائه دانش علمی بی‌طرفانه و قابل اعتماد، هدف آن ایجاد و تقویت یک درک اساسی مشترک از هوش مصنوعی در سراسر جهان است.

2. راه‌اندازی گفت‌وگوی سیاستی در مورد حکمرانی هوش مصنوعی: این ابتکار، بحث‌های منظم بین دولتی و چندجانبه را برای به اشتراک گذاشتن بهترین شیوه‌ها، ترویج درک مشترک در مورد اقدامات حاکمیتی هوش مصنوعی، و به اشتراک گذاشتن داوطلبانه حوادث مهم هوش مصنوعی که سازمان‌های دولتی را به چالش می‌کشد، پیشنهاد می‌کند.

3. ایجاد یک سازوکار تبادل استانداردهای هوش مصنوعی: این مبادله نمایندگانی از سازمان‌های مختلف تنظیم استاندارد، شرکت‌های فناوری و جامعه مدنی را گرد هم می‌آورد تا ثبتی از تعاریف و استانداردها برای اندازه‌گیری و ارزیابی سیستم‌های هوش مصنوعی ایجاد کنند.

4. تشکیل شبکه توسعه ظرفیت هوش مصنوعی: این شبکه مراکز توسعه ظرفیت وابسته به سازمان ملل متحد را برای ارائه تخصص، منابع محاسباتی و داده های آموزشی هوش مصنوعی به بازیگران کلیدی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، مرتبط می کند.

5. ایجاد یک صندوق جهانی برای هوش مصنوعی: هدف این صندوق رفع شکاف هوش مصنوعی از طریق تسهیل دسترسی به توانمندسازیهای هوش مصنوعی، به ویژه برای کشورهایی است که منابع یا زیرساخت کافی ندارند.

6. توسعه چارچوب داده‌های هوش مصنوعی جهانی: این چارچوب اصول و ترتیبات عملی را برای مدیریت و استفاده از داده‌های آموزشی هوش مصنوعی، همسو با تعهدات بین‌المللی در مورد حقوق بشر، مالکیت معنوی و توسعه پایدار ایجاد می‌کند.

7. راه‌‌‌اندازی دفتر هوش مصنوعی در دبیرخانه سازمان ملل متحد: این دفتر به عنوان یک نهاد هماهنگ کننده عمل می کند و از اجرای سایر توصیه­ها حمایت می­کند و از وجود یک رویکرد منسجم در سراسر سازمان ملل برای حکمرانی هوش مصنوعی اطمینان حمایت میکند.  

سپس گزارش به بیان نکات مهم کلیدی در زمینه شکاف‌‌هایی که باید پرشوند می‌‌پردازد. شکاف­ها درواقع فاصله­هایی هستند که بین دو یا چند واحد متفاوت مانند دو یا چند کشور به علل توسعه‌‌‌یافتگی یکی و توسعه‌‌‌نیافتگی دیگری پدید می‌‌‌آیند. این شکاف­ها می­توانند از انواع مختلفی مانند سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره باشند. بنا بر ادعای این گزارش که در گزارش موقت نیز بدان تاکید شده­بود، جلوگیری و کاهش شکاف دیجیتالی بین جهان شمال و جنوب (کشورهای توسعه‌‌‌یافته و توسعه‌‌نیافته) یکی از اهداف قطعی برای ترسیم همان چارچوب حاکمیت ب هوش مصنوعی برای بشریت است. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی زمانی مصادف و همسو با رعایت حقوق بنیادین بشر، می­تواند پیشرفت کند که شکاف دیجیتالی یا تکنولوژیک را کاهش دهد؛ زیرا افزایش این شکاف باعث ایجاد طبقاتی شدن دولت‌ ها و دامن زده شدن به باقی موارد مانند شکاف اقتصادی و نظامی می­گردد.

نتیجه گیری

با عنایت و مطالعه کافی، می­توان متوجه شد که هردو گزارش موقت و نهایی بعلاوه قطعنامه ماه مارس 2024 درباره هوش مصنوعی، بزرگ­ترین و مهمترین هدف خود را ایجاد سازوکاری مناسب برای ترسیم و تشکیل یک حاکمیت (حکمرانی) همسو و مصادف با حقوق بشر برای بشریت عنوان کرده‌‌‌اند. درواقع هردو سند و قطع نامه اشاره شده، به دنبال پیدا کردن روشی مناسب برای استفاده، توسعه و استقرار هوش مصنوعی برای همه مردمان هستند، که این را حکمرانی بر هوش منصوعی برای بشریت نامیده اند. اما هم ساخت و هم مراقبت از این حکمرانی بین­المللی چالش‌‌های زیادی با خود می‌آورد. برای فائق آمدن و حل کردن این چالش­ها و نیز تبدیل کردن این تهدیدها به فرصت، سندها به پیشنهادهایی مانند هفت توصیه هیئت مشورتی عالی‌‌رتبه هوش مصنوعی باید مدنظر باشند. اما فارغ از تفسیر کلامی و متنی اسناد فوق‌‌‌ الذکر، می­توان دید که غایت و نیت سازمان ملل متحد برای این اقداماتش، پایه‌‌گذاری و گستردن هنجارهایی­ست که جای خود را در نظام حقوق بین­الملل باز کنند. این هنجارها که برای توسعه، استقرار و استفاده صلح‌‌‌آمیز از هوش منصوعی لازم تلقی می­شوند، باید مورد پذیرش همه دولت‌ها قرار گیرند و این امر جز با پیاده‌‌‌سازی و رایج کردن هنجارهایی در نظام حقوق بین­الملل میسر نخواهد شد.