بحران کرونا و حقوق بین الملل مالکیت فکری-دکتر حمید عزیزی مرادپور

دکتر حمید عزیزی مرادپور- پژوهشگر حقوق مالکیت فکری

 میلیونها انسان در سرتاسر دنیا درگیر بیماری مهلک کرونا شده اند و صدها هزار نفر تاکنون جان خود را در اثر این بیماری از دست داده اند. بشردر حال حاضرزندگی سخت و دشواری را تجربه می کند. کشورها و سازمان های بین المللی ازجمله سازمان جهانی مالکیت فکری در مواجهه با بحران بیماری همه گیرجهانی (پاندمیک) کرونا، تلاش بی سابقه برای توسعه فن آوری های لازم برای تشخیص، پیشگیری و درمان این بیماری کشنده را تجربه می کنند. در کنار سایر شاخه های حقوق بین الملل، حقوق مالیکت معنوی و سازمان جهانی مالیکت فکری هم به دنبال ارایه راهکارهای خود برای حل این معضل بشری هستند. اگرچه هدف اولیه سازمان جهانی مالیکت معنوی به عنوان یکی از آژانس های سازمان ملل حمایت از حقوق مالیکت فکری است، اما این سازمان در خط مشی ها و برنامه های خود همواره بر همکاری با سازمان ملل و دیگر سازمانهای بین المللی برای مقابله با چالش های جهانی ازجمله بهداشت و سلامت عمومی، امنیت غذایی و تغییرات آب وهوایی تاکید دارد.

بیماری همه گیرکووید-19بر خلاف بیماری های واگیر قبلی این بار فقط کشور های درحال توسعه را درگیر نکرده بلکه حتی بیشتر از کشورهای جنوب، کشورهای شمال را به زانو در آورده است. در بحران های مرتبط با سلامت و بهداشت همواره موضوع دارو و واکسن چالش اصلی از حیث درمان و پیشگیری است . دسترسی به دارو و واکسن به دلیل نیاز به طی نمودن آزمایش های بالینی بسیار وقت گیر و پرهزینه می باشد و طبعا در وهله اول تنها انگیره تحقیقات و دسترسی به دارو توسط شرکتهای دارویی، ثبت اختراع و انحصار تولید و سودآوری ناشی از تولید انحصاری جهت بازگشت هزینه هاست. شرکتهای دارویی  به دنبال تسلط بر بازار جهانی با تکیه بر حقوق مالکیت معنوی  با هدف بازگشت سرمایه گذاری های تحقیق و توسعه، اغلب مبالغ هنگفتی  برای توسعه محصولات جدید دارویی هزینه می کنند؛ کما اینکه امروزه دولتها و شرکتهای خصوصی میلیاردها دلار جهت اختراع داروی کووید-19 اختصاص داده اند و علی الاصول انتظار دارند که با پتنت اختراعات مرتبط بتوانند هزینه های خود را بازیابی نمایند. این بار اما به دلیل گسترش جهانی و شدت و حدت این بیماری به نظر می رسد تئوری انگیزه های اقتصادی نظام حق اختراع درساخت داروهای جدید به تنهایی اثرگذار نیست؛ بلکه فراتراز جنبه های سودآوری و کسب ثروت، ابعاد حقوق  بشری و حتی امنیت بین المللی و نجات جامعه بشری نیز باید مطرح باشد.

شرکت های دارویی معمولا تمایل دارند داروهایی را تولید کنند که پتنت دارند و از حق انحصاری برخوردارند؛  چرا که بدین ترتیب مانع از تولید دارو توسط دیگر شرکت ها بدون اجازه دارنده پتنت می شوند. عمده کشورهای در حال توسعه ظرفیت تولید دارو ندارند و یا فقط داروهای ژنریک تولید می کنند که مدت حق اختراع آنها منقضی شده است؛ به همین دلیل تعارض میان حق انحصاری اختراعات دارویی و دسترسی به دارو در کشورهای در حال توسعه  بسیارمهم است. البته، تمام معضلات سلامت و دسترسی به دارو در کشورهای در حال توسعه  فقط انحصار ناشی از پتنت داروها نیست و جنبه های مختلفی مثل نداشتن یک سیستم بهداشت و سلامت کارامد، ظرفیت تولید و پخش دارو، امکانات و تجهیزات و نیروی انسانی متخصص و عوامل دیگری در این خصوص تاثیرگذار هستند. (هواگر هستر میر، حقوق بشر و سازمان جهانی تجارت اختراعات و دسترسی به دارو،ترجمه هاله وحوریه حسینی اکبرنژاد، انتشارات شهر دانش، ص247) 

 ظهور بیماری همه گیر حاد کرونا باعث کاهش سرعت سرمایه گذاری های اقتصادی در بخش های حیاتی،کاهش سطح بهداشت وسلامت، افزایش میزان مرگ و میر و در نتیجه بیکاری و رکود اقتصادی و اختلالات اجتماعی شده است. مقابله با این بحران مستلزم اقدامات جهانی همگانی، واکنش پذیر و هماهنگ می باشد. در این شرایط مبانی و توجیهات حقوق مالکیت فکری با چالش مواجه شده است ودستیابی کارامد و کافی به  انحصار ناشی از حقوق مالکیت معنوی بیش از هر زمان دیگری به نظر می رسد که با مقاومت و مخالفت طرفداران دسترسی به داروهای حیاتی مواجه شده، به گونه ای که حتی آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل از کشورها می خواهد که در صورت دستیابی به دارو و واکسن کرونا آن را به عنوان کالای عمومی در اختیار همگان قراردهند؛ به این معنی که از پتنت آن خودداری نمایند و یا اگر ثبت اختراع کنند حداقل در شرایط کنونی از انحصار ناشی از ثبت چشم پوشی کنند. بحران ناشی از بیماری همه گیر جهانی کووید-19، بار دیگر موضوع تقابل یا تعامل حقوق مالکیت فکری و حقوق بشر را مطرح نموده است. حق دسترسی به دارو به عنوان یکی ازمصادیق حق سلامت و دسترسی به داروهای حیاتی به عنوان بخشی از حق حیات و یک حق بشری، امروزه و با گسترش جهانی کرونا با چالش مواجه شده است. علیرغم مخالفت های مخالفان حقوق مالکیت فکری (اینجا)، در این شرایط طرفداران حقوق مالکیت فکری کماکان ضمن تاکید بر حقوق دارندگان مالکیت فکری بر سازوکارهای موجود درنظام بین المللی مالکیت فکری جهت حفظ حقوق عمومی تاکید دارند و کماکان معتقدند که حتی در این شرایط، این سازوکارها می توانند پاسخگوی نیاز های بشری باشد. طرفداران حقوق مالکیت معنوی با تاکید براستثنائات و محدودیت های موجود در نظام مالکیت معنوی ضمن تاکید بر نظام موجود مالکیت فکری، برتاثیر و اهمیت مالکیت فکری در پیشرفت علمی و انسانی برای مقابله با بیماری کرونا تاکید دارند.

کارکردهای حقوق مالکیت فکری در شرایط کرونا

ممکن است مالکیت معنوی در لحظه ای که سلامتی و حیات میلیونها نفر در سراسر دنیا در خطر است و مشاغل  بسیاری باچالش رکود و بیکاری روبرو هستند، اولویت درجه اول تلقی نگردد. ولی مالکیت فکری حتی در این اوقات سخت نیز می تواند به عنوان یک کاتالیزور و یکی از ابزارهای موثر در دستیابی به یافته های جدید علمی باشد. مالکیت فکری درشرایط همه گیری بیماری کرونا با ابزارهایی مثل افشاء اطلاعات اختراعات دارویی ثبت شده، دانش فنی و اطلاعات مشترک زیادی را در اختیار همگان قرار می دهد که می تواند منابع لازم را برای مخترعین و مبتکران برای تکمیل یافته های علمی موجود، فراهم سازد و نشان دهد که چگونه حتی درشرایط اضطراری، ایده های جدید و نوآورانه و تشکیل پرونده های ثبت اختراع در صورت حمایت کافی می توانند راهگشا باشند؛  مشروط بر اینکه ازمحصولات و نوآوری های خود در برابر رقبای جدید محافظت کنند. ضمن اینکه محصولات پزشکی تقلبی و کیت های آزمایش،  به دلیل عدم قطعیت مربوط به بیماری همه گیر جهانی در سراسر جهان رواج یافته اند. این بیماری همه گیر باعث انباشت داروهای تقلبی در سراسر جهان، به ویژه در کشورهای در حال توسعه شده است. در شرایط کرونا سطح بالای تقاضا، فرصت هایی را برای افزایش تولید و توزیع کالاهای تقلبی مثل کیت های تشخیص کرونا و ماسکهای صورت و داروهای تقلبی ایجاد کرده است. در این وضعیت نیاز مصرف کننده  به دستیابی به کالاهای اصلی و غیر تقلبی به خصوص در زمینه محصولات مرتبط با سلامت و محافظت در برابر محصولات تقلبی آشکار است؛ و لذا کماکان بر نقش حقوق مالکیت فکری تاکید می شود.

ایجاد یک بانک اطلاعاتی از اطلاعات اختراعات ثبت شده توسط سازمان جهانی مالکیت معنوی با بیش از 80 میلیون پتنت ثبت شده و افشای این اطلاعات برای محققین با قابلیت جستجوی چند زبانه و سیستم ترجمه خودکار باعث دستیابی به اطلاعات و جزییات آخرین اطلاعات و دانش بشری می گردد. بعلاوه اینکه وایپو در وضعیت فعلی یک مرکزاختصاصی برای تقویت دسترسی به اطلاعات و فناوری های مرتبط با تشخیص وپیشگیری و درمان کرونا ایجاد نموده است که روز انه توسط صدها هزار نفر از محققین در سراسرجهان مورد استفاده قرار می گیرد.

 از دیگر ابزارهای نظام بین المللی مالکیت فکری در شرایط موجود  استفاده از سازوکارهای زیر می باشد: دسترسی آزاد به داده ها و اطلاعات بانک های اطلاعاتی مرتبط با بیماران و بیماری کرونا؛ استفاده از استثنائات نظام حق اختراع و استثناء استفاده آزمایشی از اختراعات؛ افشاء اطلاعات پتنت های ثبت شده؛ صدور مجوزهای اجباری؛ و امکان رد اظهار نامه های پتنت داروهای حیاتی به دلیل منافع اساسی و امنیتی کشور.

رویکرد های  تاثیر گذارمنفی در نظام مالکیت فکری نسبت به بیماری کرونا

1. استفاده از دارو های  موجود با تغییرات جزیی با هدف کسب انحصار جدید: اولین درمانهای بالقوه بیماری های جدید معمولا درمان بر اساس داروهای تجاری در دسترس است که برای سایر بیماری ها یا بیماری هایی با اثرات مشابه یا نشانه های مشابه ایجاد شده است واستفاده می شوند. استفاده از داروهای موجود  با تغییرات جزیی و با تاثیر نسبی در بهبود بیماران کرونایی مدتی است که مطرح شده است. پدیده تغییر جزیی در داروهای موجود برای مقابله با بیماری کرونا با هدف دریافت پتنت جدید یکی از رویکردهای منفی نظام مالکیت فکری است؛ چون باعث گسترش مدت انحصار شده و مانع از تولید ارزان همان دارو توسط شرکتهای تولیدکننده داروهای ژنریک می شوند. شرکت آمریکایی گیلد یک درمان بالقوه مبتنی برداروی تجاری موجود در بازار به نام رمدسویررا مطرح نموده است وسعی در ترغیب سازمان غذا و داروی آمریکا دارد تا با استناد به قانون دارویی آمریکا حداقل برای هفت سال از حق انحصاری این شرکت درخصوص داروی مذکور حمایت شود.
2. استفاده جدید از اختراعت دارویی موجود: در برخی از کشورها، کشف کاربرد جدید از داروی موجود حتی بدون هیچ گونه تغییر می تواند  منتهی به یک دوره انحصار جدید برای یک مدت بیست ساله شود. در بحران همه گیری جهانی کووید-19 برخی شرکتهای داروسازی مانند روشه یا گیلاد در ابتدا سعی کردند با تقویت حقوق اختصاصی، موقعیت بازار (و درآمدهای) خود را به حداکثر برسانند. در تاریخ 9 مارس 2020 در دادگاه ایالت دلور آمریکا، یک شرکت آمریکایی، لابرادور دیاگنویستیک، تصمیم به شکایت از یک شرکت فرانسوی به نام بیوفایر دیاگنوستیک گرفت که کیت هایی را برای تست های تشخیص  سریع کووید-19 در هیاهوی بیماری همه گیر کرونا تولید می کند. ادعای شاکی این بود که این کیت های تشخیصی حق ثبت اختراع متعلق به یک شرکت تحت کنترل آن شرکت را نقض نموده است که البته تجهیزات آزمایشگاهی تولید کرده اند که در واقع کار نکرده است. آنها درخواست کرده بودند که استفاده از آزمایشات خوانده مسدود شود. در نتیجه این پرونده سرانجام، شاکی متقاعد شد که به متهم اجازه مجوز بهره برداری رایگان بدهد؛ به این دلیل که در شرایط حاد ، نگرانی های جدی زیادی درباره اقدامات شرم آور ترول های ثبت اختراع مطرح می شود. ترول های ثبت اختراع اشخاص و مؤسسه‌های غیرتولیدی هستند که با خریداری اختراعات جزئی، فعالیتی در زمینه تجاری‌سازی آنها نمی‌کنند و هدف آنها تنها اعطای مجوز بهره‌برداری در خصوص این اموال فکری ویا در طرح دعوی خسارت پس از نقض آنها توسط تولیدکنندگان دیگر و در نتیجه محروم ساختن جامعه از نتایج ابتکارات مخترعان می‌باشد، بدون اینکه اقدامی جهت تولید و عرصه محصولات اختراعی کنند.

نتیجه و پیشنهاد

علیرغم مواضع ملی گرایانه رهبران بسیاری از دولت ها، بحران کرونا جز با همکاری و همبستگی ملت ها حل نخواهد شد. چالش اصلی در حال حاضر موضوع موانع دسترسی به واکسن و یا درمان نیست بلکه عدم وجود واکسن یا درمان تایید شده برای دسترسی، معضل اصلی است. لذا تمرکز سیاستگذاری دولتها در این مرحله حمایت از علم و فناوری و  تشویق نوآوری نه فقط در بخش های دولتی بلکه در بخش های خصوصی  باید باشد. چراکه بیش از70 درصد تحقیق و توسعه توسط بخش خصوصی انجام می شود. یک استراتژی موثر برای تشویق نوآوری باید اطمینان حاصل کند که انگیزه های مناسب برای تشویق سرمایه گذاران و مجریان اصلی تحقیق و توسعه برای ارائه نتایج تحقیق آنها وجود دارد.  به اشتراک گذاشتن یافته های علمی و داده های اطلاعاتی - منصرف از مالکیت فکری که دارند -  نقش مهمی در دستیابی سریع به واکسن و  دارو دارد. حقوق مالیکت فکری در این شرایط همانند شمشیر دولبه است؛ بدین معنی که درصورت استفاده مناسب می تواند حتی در بحران موجود متضمن راهکارهایی برای مقابله با بیماری کرونا باشد و در صورت عدم استفاده مطلوب می تواند مانع از دسترسی سریع همگانی به واکسن و دارو گردد. در وضعیت فعلی شرکت های درگیر باید هم نیاز کوتاه مدت خود و هم استراتژی بلند مدت خود را درنظربگیرند. راه حلی که هم اکنون مؤثراست ممکن است برای کسانی که مایل به ماندن در بازار طولانی مدت هستند،کافی نباشد و بنابراین این شرکت ها ناگزیر به رعایت استانداردهای مالکیت فکری هستند. در این شرایط برای تعامل حقوق مالکیت فکری و حق دسترسی به داروهای حیاتی پیشنهاد می شود:

 الف-دارندگان مالکیت فکری، صدور مجوزهای داوطلبانه رایگان ویا با شرایط منصفانه را به جای صدور مجوزهای اجباری که وقت گیر و مستلزم پرداخت غرامت می باشد، افزایش دهند. گسترش شدید بیماری همه گیرکرونا باعث شده صاحبان حقوق مالکیت معنوی به جای مقاومت و اصرار بر دریافت خسارت، به سمت افزایش اعطای مجوزهای داوطلبانه رایگان و موقت بروند. این راهکار مناسبی است به این دلیل که دارندگان مالکیت فکری برای مدت زمان بیماری همه گیر، اجازه استفاده از داروهای دارای پتنت را صادر می کنند و با نظارت بر استفاده از این دارایی ها در طول بحران، بعداز بحران کرونا بهتر می توانند استفاده از دارایی های فکری خود را مدیریت کنند.

 ب-همکاری با سایر شرکت ها برای جمع آوری  اطلاعات و منابع مالکیت فکری. این امر می تواند تحت توافق نامه های همکاری یا با راه اندازی یک شرکت سرمایه گذاری مشترک باشد. برای بسیاری از شرکت ها، به ویژه کسانی که درنظر دارند بعد از همه گیری در بازار بمانند، ورود به یک توافق نامه همکاری رسمی با مالک  اختراعات مربوطه نه تنها می تواند راه حلی برای چالش فعلی باشد بلکه فرصت های فعالیت تجاری در آینده را فراهم می کند.

ج- دولت ها بودجه ای برای جبران خسارات شرکت هایی که ممکن است مالکیت فکری آنها در نتیجه طراحی یا ساخت  محصولات دارویی و یا دستگاه های ونتیلاتور و کیت های تشخیص برای مقابله با کرونا نقض شده باشد در نظر گیرند.

د-طراحی محصولات جدید با قابلیت ثبت اختراع. برای کسانی که علاقمند به حضورطولانی مدت در بازار هستند، طراحی و خلاقیت پیرامون محصولات حوزه سلامت می تواند راه حل مرجح باشد. این امر مستلزم درک اهمیت ثبت اختراع و سرمایه گذاری قابل توجه در تحقیق و توسعه است. این راهکار برای کسانی که صرفا در تلاش برای تولید هستند بدون اینکه تمایلی به ادامه فعالیت پس از همه گیری کرونا  داشته باشند، مناسب نخواهد بود.