پیکار با بحران گرسنگی در سایه ارتقاء رویکردهای مؤثر تجارت جهانی در کاهش اثرات متقابل نظام تغییرات آب و هوایی و کشاورزی-روژین تقدیسی نژاد و کیان بیگلربیگی

روژین تقدیسی نژاد – دانش­ آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه تهران و کیان بیگلربیگی- دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه تهران و عضو کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد

بی ‌گمان حق بر غذا، به دلیل نقش آن در پایه گذاری جامعه ای توانمند و سلامت، بر مبنای کرامت انسانی آن چنان بنیادین تلقی می شود که امروزه اهمیت آن بر هیچ کس پوشیده نیست. تأکید مهم ترین اسناد بین المللی موجود در عرصه جهانی بر این حق، مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948 و میثاق بین ‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سال 1966، خود گواه این مدعاست که تحقق توسعه در یک جامعه جز با تحقق حق بر غذای کافی امکان پذیر نخواهد بود (بنگرید به، ص 159). در این میان، با گسترش بحران تغییرات آب و هوایی، حق بر غذا و امنیت غذایی بشر نیز هم چون سایر حقوق بنیادین وی، مورد آماج اثرات متعدد دگرگونی های آب و هوایی قرار گرفته است که این خود در کنار افزایش جمعیت جهان، بر گسترده ‌تر شدن بحران غذا دامن می ‌زند و هم چنین از این حیث تهدیدی جدی علیه صلح و امنیت بین ‌المللی به ‌شمار می‌ رود. از سویی با افزایش دمای هوا و تغییر الگوهای بارش، میزان ذخایر آبی جهت کشت محصولات متعدد با محدودیت رو به‌ روست؛ و از سویی دیگر بروز سیل‌ های مهیب در اثر افزایش بارش و خشکسالی‌ های پی ‌در‌ پی، بستر مناسبی را برای رشد انواع مختلفی از آفات و شیوع امراض گیاهی فراهم می ‌کند (اینجا)‌. لذا در این میان، نقش تجارت جهانی در خنثی نمودن اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی بر امنیت غذایی و کمک به کشورها دربرابر شوک‌ های کوتاه ‌مدت اقلیمی مانند رویدادهای آب ‌و هوایی شدید و چگونگی پاسخ‌ گویی به آن‌ ها را نمی‌ توان نادیده انگاشت؛ و امید است تا با توسعه و تکیه بر مبانی و اصول حاکم بر تجارت بین ‌المللی و برداشتن موانع آن، بتوان گام دیگری را به‌ سوی رسیدن به توازن آب و هوایی و تولید پایدار محصولات غذایی برداشت.

از این رو در نوشتار حاضر برآنیم تا ابتدا ضمن تبیین مفاهیم حق بر غذا، امنیت غذایی و بیان تفاوت های آنان، به واکاوی در اثرات متقابل نظام تغییرات آب و هوایی و کشاورزی بپردازیم. سپس، با بررسی راه کارها و سیاست های جهانی در حوزه تجارت، درصدد پاسخ به این پرسش می باشیم که رویکردهای تجارت جهانی تا چه اندازه می توانند در تسکین اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی بر نظام تولیدات کشاورزی در جهت صیانت از حق بر غذا اثرگذار باشند.

الف) تأملی بر مفاهیم «حق بر غذا»، «امنیت غذایی» و تفاوت های آنان

الف-1) نگاهی بر مفاهیم «حق بر غذا» و «امنیت غذایی»

حق بر غذا به عنوان یک موضوع مهم در حقوق بین ‌الملل و به ‌عنوان شالوده بنیادی ترین حقوق انسانی در چارچوب نظام حقوق بین الملل بشر و قوانین اساسی کشورها، حق هر فرد در دسترسی به غذایی ایمن، کافی، مغذی و هم چنین دسترسی به آب آشامیدنی و بهداشت مناسب به منظور تأمین سلامتی و رفاه وی تعریف می شود (بنگرید به، ص 41). طبق تفسیر کلی کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از مفهوم حق بر غذا، «حق بر تأمین غذای کافی، هنگامی برآورده می ‌شود که هر مرد، زن و کودک به تنهایی یا در جمع دیگران، در هر زمان، دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای کافی یا وسایل تأمین آن را داشته باشد. شایان ذکر است که این دسترسی همواره باید به مقدار و کیفیت کافی برای رفع نیازهای تغذیه‌ای افراد، بدون مواد مضر و در شکل قابل قبول در یک فرهنگ مشخص باشد؛ و نیز این دسترسی باید به ‌نحو پایدار به‌گونه ‌‌ای باشد که با بهره‌ مندی از سایرحقوق بشر تداخل نداشته باشد» (بنگرید). به علاوه تأکید مهم ترین اسناد الزام آور و غیرالزام آور بین المللی موجود، هم چون ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948، ماده 11 میثاق بین ‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 1966، اعلامیه جهانی راجع به محو گرسنگی و سوء تغذیه 1974، ماده 12 کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان 1979 و ماده 27 کنوانسیون حقوق کودک 1989 بر حق بر غذا، جملگی حاکی از بنیادین و خدشه ناپذیر بودن این حق از دیدگاه جامعه جهانی است که نه تنها در زمان صلح، بلکه در زمان وقوع مخاصمات مسلحانه نیز باید بر مبنای تعهدات همگانی یا همان تعهدات ارگاامنس (erga omnes)، توسط دول متخاصم محترم شمارده شود (بنگرید به، ص 8).

امنیت غذایی نیز مطابق گزارش هشتمین نشست کمیته جهانی امنیت غذایی در سال 1983، زمانی محقق می گردد که دسترسی فیزیکی و اقتصادی همه افراد در همه زمان ‌ها به غذای اساسی مورد نیاز تضمین شود. اما شاید بتوان تعریف ارائه شده از سوی اجلاس جهانی غذا در سال 1996 را تا به امروز جامع‌ ترین و دقیق ‌ترین تعبیر از مفهوم امنیت غذایی تلقی کرد؛ چراکه علاوه‌ بر دسترسی فیزیکی و اقتصادی در گزارش کمیته پیش گفته، مؤلفه‌ های اصلی دیگری نیز برای تحقق امنیت غذایی در این اجلاس ضروری دانسته شده است. بر این اساس، فراهم بودن مواد غذایی؛ دسترسی اقتصادی و فیزیکی به غذا که شامل داشتن توانایی مالی و دسترسی فیزیکی به بازارها و منابع غذایی مورد نیاز در سطح داخلی و بین ‌المللی می ‌باشد؛ استفاده و مصرف مواد غذایی، به معنای استفاده بهینه از مواد مغذی مختلف در غذا توسط بدن؛ و پایداری سه بُعد مطرح شده در طول زمان از جمله چهار رکن محوری در تحقق امنیت غذایی می باشند (بنگرید).

الف-2) تفاوت دو مفهوم «حق بر غذا» و «امنیت غذایی»

علی ‌‌رغم شباهت بسیاری که میان دو مفهوم حق بر غذا و امنیت غذایی وجود دارد؛ باید اذعان داشت که این دو مفهوم کاملاً با یکدیگر منطبق نمی‌ باشند و ظرافت ‌هایی در تبیین مفاهیم آن‌ ها وجود دارد که بررسی دقیق این تفاوت ها می تواند ما را در مبارزه با بحران گرسنگی بهتر یاری نماید.

فارغ از این که مفهوم امنیت غذایی نسبت به مفهوم حق بر غذا اصطلاحی جدیدتر است که پیدایش آن در ادبیات حقوق بین ‌الملل به برگزاری کنفرانس جهانی غذا از سوی سازمان ملل متحد در سال 1974 و تصویب اعلامیه جهانی راجع به محو گرسنگی و  سوء تغذیه باز می ‌گردد، مفهوم حق بر غذا نخستین ‌بار در اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948 متبلور گردید. به ‌علاوه باید بیان داشت که برخلاف حق بر غذا به‌ عنوان یک حق شخصی که دولت ‌ها مکلف به تحقق تدریجی آن در طول زمان می‌ باشند، امنیت غذایی به ‌عنوان یک تکلیف جمعی ناظر بر آینده غذایی جامعه است که باید در سایه‌ سیاست‌ گذاری ‌ها و فراهم ‌سازی زیرساخت‌ های اقتصادی از سوی دولت ‌ها محقق شود. به ‌عبارتی دیگر، حق بر غذا حقی عینی و قابل مطالبه است که ذیل نظام حقوق بین‌ الملل بشر قرار می ‌گیرد؛ در حالی که امنیت غذایی ذیل حقوق اقتصادی متجلی‌ است.

لذا در نهایت می ‌توان بیان داشت، برخلاف امنیت غذایی که تحقق آن مستلزم برنامه‌ ریزی ‌های سیاسی و اقتصادی به ‌منظور تحقق تدریجی حق بر غذاست و فاقد الزام حقوقی و تعهداتی شفاف برای جامعه‌ بین ‌المللی است، حق بر غذا دارای بار حقوقی و تعهداتی روشن، گویا و لازم‌ الاجراست که نه ‌تنها در نظام معاهداتی حقوق بین ‌الملل، بلکه در حقوق عرفی نیز مورد شناسایی و تکریم واقع شده است (بنگرید به، ص 178). به ‌همین سبب است که این حق را همواره می ‌توان مورد دادخواهی قرار داد و از این نظر نیز سلاح کارآمدتری در پیکار با حل بحران گرسنگی در مقایسه با امنیت غذایی قلمداد می ‌شود (بنگرید به، ص 174). 

ب) بررسی اثرات متقابل نظام تغییرات آب و هوایی و کشاورزی

با پدیدار شدن تغییرات آب و هوایی و عواقب آن در طول دهه ‌های اخیر، قابل کتمان نیست که یکی از حوزه‌ هایی که به شدت از تغییرات آب ‌و هوایی متأثر می ‌شود، نظام کشاورزی و تولید محصولات زراعی است. البته لازم به ذکر است که این تنها تغییرات آب و هوایی نیست که بر کشاورزی اثرگذار است، بلکه نظام کشاورزی نیز به ‌نوعی به پیدایی تغییرات آب و هوایی دامن می ‌زند. برای نمونه، جدای از بخش دام‌ داری که با تولید گوشت و شیر گاو به‌ ترتیب 41 و 20 درصد از انتشار گازهای گلخانه ‌ای این بخش را به خود اختصاص می دهد (بنگرید به، ص 12)، گفته می‌ شود 33 درصد انتشارهای ناشی از فعالیت‌ های  انسانی، از حوزه کشاورزی پدید می‌آید (بنگرید به، ص 2).

اما پیرامون تأثیرات تغییرات آب و هوایی بر نظام کشاورزی باید گفت، این اثرات کارکردی دوگانه دارند و در اندک مواردی نیز این پیامدها می ‌توانند در ارتقای نظام کشاورزی و بهبود رشد محصولات مؤثر واقع شوند. برای مثال در مواردی افزایش غلظت گاز کربن دی ‌اکسید می ‌تواند در افزایش فعالیت غذاسازی گیاهان کارآمد باشد و رشد بیشتر آن ‌ها را به ‌ارمغان ‌آورد. اما درمقابل تأثیرات منفی تغییرات آب و هوایی بر محصولات زراعی، این اثرات مثبت، بسیار ناچیزند؛ زیرا اغلب بر اثر دیگر عواقب مخرب آب و هوایی خنثی می ‌شوند.

بنابراین درمجموع، تغییرات آب و هوایی با به جای گذاردن اثراتی هم چون افزایش دما و تغییر در الگوهای بارش، وقوع خشکسالی و طوفان های سهمگین، تشدید فرسایش خاک و در نتیجه کاهش عملکرد محصولات کشاورزی، بر نظام کشاورزی و زنجیره تولید غذا و از جمله چهار رکن محوری امنیت غذایی یعنی (فراهم بودن، قابلیت دسترسی، مصرف و پایداری در استفاده از مواد غذایی) اثرگذار است (بنگرید به). به عبارتی علی رغم پیشرفت های مهم کشاورزی برای تغذیه جهان در 60 سال گذشته، یک مطالعه جدید نشان می دهد که بهره‌ وری کشاورزی جهانی 21 درصد کمتر از آن چیزی است که بدون وقوع تغییرات آب و هوایی می توانست باشد (بنگرید).

بدین ترتیب، ضرورت اهمیت تأمین غذای تمام ابنای بشر با توجه به روند رو به افزایش جمعیت کره زمین که انتظار می‌ رود تا سال 2050 به 9 میلیارد نفر برسد (بنگرید به، ص 19) اقتضاء می ‌نماید تا با بررسی، شناخت و سنجش تأثیرات متقابل نظام حاکم بر تغییرات آب و هوایی و کشاورزی بتوان به راه‌ کارها و سیاست‌ های موازنه ‌ای صحیح و کارآمد، جهت مقابله و به کاهش رساندن اثرات و زیان‌ های مخرب این دو حوزه بر یکدیگر دست یابیم. از این رو در ادامه به نقش مهم تجارت جهانی در کاهش این اثرات زیان بار پرداخته می شود.

ج) نقش تجارت جهانی در کاهش اثرات منفی تغییرات آب و هوایی بر نظام کشاورزی در راستای صیانت از حق بر غذا

بی تردید جهت غلبه بر آثار زیان بار تغییرات آب و هوایی بر محصولات زراعی، امروزه می توان از راهبردهای تجاری کارآمدی به منظور خنثی نمودن این اثرات و حفاظت از حق بنیادین غذا بهره جست.

«پیتر تیمر» (C. Peter Timmer)، اقتصاددان آمریکایی در حوزه کشاورزی، بر این باور است که بحران کنونی بسیار گسترده ‌تر از بحران جهانی غذا در سال ۲۰۰۸ است و اگرچه بسیاری از مشکلات ساختاری بلند مدت در حوزه سیاست‌ گذاری هم چون اعمال محدودیت بر صادرات کالاهای ضروری به ‌ویژه گندم به افزایش بحران کمک کرده است، لیکن به دلیل این که محدودیت صادرات در این زمینه جان میلیون ‌ها نفر را به‌ خطر می ‌اندازد، در حال حاضر تمرکز بر بهبود وضعیت در کوتاه ‌مدت نیاز فوری ما تلقی می ‌شود (بنگرید).

بانک جهانی نیز در گزارش مورخ 1 فوریه 2024، اعلام می ‌دارد: «گرچه در سال 2023 به‌علت فراوانی ذخایر محصولات عمده به غیر از برنج، شاخص قیمت محصولات کشاورزی 9 درصد کاهش یافت، اما با توجه به روند رو به افزایش تعداد افرادی که در طی سال های 2017 تا 2022 به شدت در معرض ناامنی غذایی قرار گرفته اند و نیز نظر به وجود همیشگی خطرات احتمالی ازجمله افزایش هزینه انرژی، محدودیت‌ های تجاری و عدم اطمینان ژئوپلیتیکی، بحث ناامنی غذایی با عنایت به چالش حیاتی تغییرات آب و هوایی و رویدادهای نامطلوب جوی هم چنان یک هشدار و خطری قابل‌ توجه است». بنابراین گزارش حاضر، نیاز به تلاش بین‌ المللی در جهت اتخاذ سیاست ‌های جهانی با هدف مقابله با ناامنی غذایی را یادآور می‌ شود و بر لزوم سرمایه ‌گذاری و تأمین مالی در روش‌ های تولید پایدار و کاهش یارانه سوخت ‌های فسیلی و جایگزینی آن با تغییر مسیر منابع به سمت «تولید سبز» که در واقع ناظر بر استفاده از روش ‌ها و فناوری ‌های مدرن و پایدار در کشاورزی است و کاهش مصرف منابع طبیعی مانند آب و انرژی، کاهش آلودگی محیط ‌زیست و افزایش بهره‌ وری محصولات کشاورزی را به ارمغان می آورد، تأکید می ورزد (بنگرید، ص 5).

درحقیقت، گزارش پیش گفته هم چنین با توجه به این مهم که اختلال در زنجیره‌ های ارزش جهانی می ‌تواند منجر به ضررهای قابل ‌توجهی به ‌ویژه در مناطق با درآمد پایین ‌تر شود، کشورها را به پیروی از راهبردهای تجاری مؤثر فرا می خواند و بدین ترتیب بر اهمیت تقویت همکاری چندجانبه و توسعه توافق‌ های تجاری برای کاهش خطرات تولید غذا تأکید می ‌نماید و به ‌منظور جدال با چنین بحرانی، اجتناب از محدودیت ‌های صادراتی برای تأمین غذا، ارائه کمک‌ های فنی برای افزایش بهره ‌وری کشاورزی، اجرای تدابیر حمایت اجتماعی به ‌قصد حمایت از جمعیت‌ های آسیب ‌پذیر و حمایت پایدار از تولیدکنندگان کشاورزی را توصیه می‌ کند (بنگرید).

به علاوه بنا بر گزارش منتشره از سوی سازمان تجارت جهانی در سال 2022، تجارت و سیاست ‌های تجاری در کنار سیاست ‌های مرتبط و همکاری بین ‌المللی می ‌توانند به کاهش برخی از اثرات تغییرات آب و هوایی از جمله بر امنیت غذایی از طریق کمک به افزایش تاب ‌آوری اقتصادی کمک کنند (بنگرید به، ص 26). تجارت بین ‌الملل هم چنین می ‌تواند از استراتژی‌ های مقابله با تغییرات آب و هوایی مانند پیش گیری، کاهش و آمادگی برای خطرپذیری ‌های آب و هوایی و نیز بازسازی و توان‌ بخشی پس از بلایای آب و هوایی حمایت‌ های لازم را به ‌عمل‌آورد و در تقویت امنیت غذایی در طول اختلالات عرضه ناشی از تغییرات آب و هوایی راه‌گشا باشد (بنگرید به، ص 27). ازجمله این راه کارها و سیاست‌ های تجاری می ‌توان به کمک به کشورها در سازگاری با تغییرات آب و هوایی از طریق اعطای مزیت ‌های نسبی اشاره کرد. برای مثال با واردات آن ‌چه دیگر قادر به تولید آن نمی ‌باشند و صادرات آن ‌چه ممکن است مازاد تولید کنند.

تجارت جهانی هم چنین می ‌تواند دسترسی به فناوری ‌هایی را تسهیل کند که برخی از هزینه ‌ها و اثرات اقتصادی تغییرات آب و هوایی را به حداقل می ‌رسانند (بنگرید به، ص 47). در این راستا قواعد و مقررات سازمان تجارت جهانی با حمایت از سیاست گفت ‌و گو و همکاری، محیط تجاری باز، غیرتبعیض ‌آمیز و قابل پیش بینی را برای تبدیل تجارت به وسیله ‌ای برای سازگاری با برخی از پیامدهای تغییرات آب و هوایی فراهم می ‌کند. برخی از اقدامات تجاری مانند تعلیق تعرفه ‌های گمرکی، گشودن بازارها به ارائه دهندگان خدمات خارجی و ساده‌ سازی تشریفات واردات می ‌تواند پاسخ به شوک ‌های کوتاه ‌مدت ناشی از  تغییرات آب و هوایی، بهبودی و تاب ‌آوری در برابر آن ‌ها را افزایش دهد و نیز از سازگاری بلند مدت ‌تر با تغییرات آب و هوایی حمایت کند (بنگرید).

هم چنین ناگفته نماند، با عنایت به این مهم که انتقال فناوری نقش مهمی در ترویج توسعه فناوری ‌های نوآورانه سبز در سطح جهان ایفا کرده است (بنگرید به)، امروزه می توان با تشویق انتقال فناوری های سبز در قالب توافق نامه ‌های بین ‌المللی میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، هم چون شیوه های بهینه آبیاری، استفاده محدود از مواد شیمیایی، کنترل آفات طبیعی و مدیریت خاک (بنگرید)، گام مهمی جهت تسهیل انتقال فناوری ‌های سبز کشاورزی به کشورهای در حال توسعه برداشت. در این راستا، خالی از لطف نیست که بدانیم در گزارش ویژه هیأت بین دولتی تغییرات آب و هوایی (IPCC) درباره مسائل روش ‌شناختی و فناوری در حوزه انتقال فناوری (SRTT)، اصطلاح «انتقال فناوری» به عنوان «مجموعه ‌ای گسترده از فرآیندها که جریان دانش فنی، تجربه و تجهیزات برای کاهش آثار تغییرات آب و هوایی و سازگاری با آن را در بر می ‌گیرد»، تعریف شده است (بنگرید به، ص 7). بنابراین جدای از جنبه ها و اهداف زیست محیطی و توسعه ای این توافق نامه ها، در بُعد اقتصادی و در بستر تجارت بین الملل نیز امید است تا با انتقال این فناوری ها و افزایش سرمایه گذاری در روش های کشاورزی سبز، بتوان از ابزارهای تجاری به منظور پیکار با اثرات ناخوشایند تغییرات آب و هوایی بر نظام کشاورزی و در نتیجه حمایت هر چه بیشتر از حق بر غذا یاری گرفت.

در پایان باید بیان داشت، با توجه به گزارش منتشر شده از سوی سازمان خواروبار کشاورزی در سال 2024، تحت عنوان «وضعیت امنیت غذایی و تغذیه در جهان» که بیان می دارد: «حدود 733 میلیون نفر در سراسر جهان با گرسنگی مواجه می باشند» (بنگرید) و نیز نظر به خطر افتادن ابعاد چهارگانه امنیت غذایی و حق بنیادین بشر به غذای کافی در نتیجه روند رو به شتاب تغییرات آب و هوایی، سزاست تا جامعه جهانی در سایه همکاری و هم اندیشی بین المللی، علاوه بر تقویت دیپلماسی جهانی و اتخاذ سازکارهای قانونی، اجرایی و قضایی مناسب جهت فائق آمدن بر تقابل دو نظام تغییرات آب و هوایی و کشاورزی، از رهگذر اصول و ابزارهای تجاری نیز مانند: سرمایه ‌گذاری و تأمین مالی در روش‌ های تولید پایدار کشاورزی، اعطای مزیت ‌های نسبی، تعلیق تعرفه ‌های گمرکی، تسهیل تشریفات واردات و انعقاد توافق نامه های انتقال فناوری های سبز، بتواند با استفاده از ظرفیت های بالقوه تجارت جهانی، افزایش تاب آوری کشورها در برابر ناملایمات آب و هوایی را به ارمغان آورد و متعاقب آن، حفاظت از حق بنیادین تمام ابنای بشر بر غذای سالم و کافی که بی گمان با کرامت والای انسانی درآمیخته است، و نیز رویای جهانی عاری از گرسنگی را  به پاس دارد.