نگاهی بر مجلد ایران دائره المعارف آسیایی حقوق بین الملل-دکتر منا کربلایی امینی

دکتر منا کربلایی امینی- پژوهشگر حقوق بین الملل
۱۴۰۱/۰۱/۳۰

دائره المعارف آسیایی حقوق بین الملل عمومی محصول کار تقریبا چهارساله سردبیران، نویسندگان و دست اندرکاران آن است که با مجموعا بیش از ۳۰۰۰ صفحه و یک میلیون کلمه به چاپ رسیده است. این دایره المعارف با مدیریت سوکوو لی  استاد دانشکده حقوق دانشگاه اینها و سردبیری هی یون لی استاد دانشکده حقوق بین‌المللی هادونگ کره جنوبی، در سه جلد؛ جلد اول شمال شرق آسیا (چین-ژاپن-کره-مغولستان-تایوان)، جلد دوم جنوب شرق آسیا (اندونزی-مالزی-فیلیپین-سنگاپور-تایلند-ویتنام) و جلد سوم آسیای مرکزی و جنوبی (بنگلادش-آسیای مرکزی-هند-ایران-سری لانکا) تهیه و تدوین گردیده است.
این دائره المعارف به مقوله حقوق بین الملل در ۱۶ کشور آسیایی  در ۱۶ مجلد جداگانه پرداخته و نسخه چاپی آن در ۳ جلد توسط انتشارات بین المللی بریل نایهف منتشر گردیده است، بطوریکه هر جلد چاپی مناطق جغرافیائی خاصی مرکب از چند کشور آسیایی همجوار را پوشش می دهد. نسخه ی چاپی دائره المعارف آسیایی حقوق بین الملل در۱ اکتبر ۲۰۲۱ برابر با ۹ مهر ۱۴۰۰ منتشر گردید. ۲۸۶ استاد و پژوهشگر از ۱۶ کشور آسیایی در نگارش این اثر مشارکت داشتند و از این رو دائره المعارف آسیایی حقوق بین الملل در نوع خود در آسیا و البته در ایران بی نظیر است.
مجلد ایران دائره المعارف آسیایی حقوق بین الملل مشتمل بر ۱۴۴ صفحه و بیش از۷۶۰۰۰ کلمه است که با همکاری ۲۱ استاد و پژوهشگر ایرانی که نگارش مداخل، فصول مقدماتی و سردبیری آن را بر عهده داشتند، به انجام رسیده است؛ که این مهم گامی آغازین در انتشار رویکردها و رهیافت های ایرانی نسبت به حقوق بین الملل و رویه های آن  است. مدیریت و سردبیری مجلد ایران این مجموعه توسط دکتر جمال سیفی قاضی دیوان دعاوی ایران و ایالات متحده، استاد دانشگاه تیلبرگ و دانشگاه شهید بهشتی، به انجام رسیده است و در کنار ایشان آقایان دکتر میرشهبیز شافع استاد دانشگاه شهید بهشتی و دکتر کمال جوادی مشاور حقوقی دیوان دعاوی ایران- ایالات متحده، کمک-سردبیری مجلد ایران را بر عهده داشتند و در نهایت اساتید و پژوهشگران زیر به ترتیب حروف الفبا در نگارش این مجلد همکاری نموده اند: دکتر تهمورث بشیریه؛ دکتر صفی ناز جدلی؛ دکتر کمال جوادی؛ دکتر پیمان حکیم زاده خویی؛ دکتر محمد حسین رمضانی قوام آبادی؛ دکتر سید جمال سیفی؛ دکتر میر شهبیز شافع؛ دکتر آرامش شهبازی؛ دکتر یاسر ضیایی؛ دکتر علیرضا ظاهری؛ دکتر محسن عبداللهی؛ دکتر پوریا عسکری؛ دکتر مصطفی فضائلی؛ دکتر مسعود فریادی؛ دکتر مهداد فلاح اسدی؛ دکتر سید قاسم زمانی؛ دکتر سید محمد قاری سید فاطمی؛ دکتر غلامعلی قاسمی؛ دکتر محمد جعفر قنبری جهرمی؛ دکتر فاطمه کیهانلو و دکتر سید هادی محمودی.
مجلد ایران دایره المعارف آسیایی حقوق بین الملل با یک فصل مقدماتی آغاز می شودکه به مهمترین مسائل روز حقوقی بین المللی کشور  می پردازد و سپس مباحث در قالب سه حوزه مهم موضوعی یعنی، عنوان های:  دولت در حقوق بین الملل،  روابط نهادین و موضوع های خاص حقوق بین الملل خاص به بحث و بررسی پیرامون حوزه های مختلف حقوق بین الملل پرداخته است. در فصل مقدماتی نگاهی به ایران و حقوق بین الملل در چهار دهه گذشته ، برنامه هسته ای ایران و توافق سال ۲۰۱۵ و کنوانسیون دریای خزر شده است و سپس در حوزه اول، پس از مرور مباحث تاریخی، رویکرد کشور به حقوق بین الملل، دولت و حاکمیت، مسائلی چون مسئولیت  و مصونیت دولت مورد بررسی قرار گرفته اند. در حوزه دوم این مجلد موضوعات مهمی چون معاهدات، سازمانهای بین المللی و منطقه ای و حل و فصل اختلافات تشریح شده و در نهایت در حوزه سوم  به تبیین  مهمترین مسائل در حوزه هایی چون حقوق بین الملل اقتصادی، حقوق بین الملل محیط زیست، حقوق دریاها، حقوق فضا، حقوق بشر، حقوق بین الملل بشر دوستانه، حقوق کیفری بین المللی، استفاده یا تهدید به زور، پناهندگی و مهاجرت، انرژی هسته ای و حقوق بین الملل و میراث فرهنگی پرداخته شده است. در ادامه نمایه اجمالی این مجلد، جهت اطلاع علاقه مندان به استحضار میرسد:

-نگاهی اجمالی به مسائل معاصر دولت:
مواجهه ایران با حقوق بین الملل در قرن بیستم
ایران پس از انقلاب و حقوق بین الملل
برنامه هسته ای ایران و توافق هسته ای ۲۰۱۵
کنوانسیون دریای خزر

-الف. دولت در حقوق بین الملل:
۱. تاریخچه و رویکرد نظری
-۱.۱. رویکردهای معاصر نسبت به حقوق بین الملل (۱۸۰۰-۱۹۷۹)
استعمار
موضع نسبت به حقوق بین الملل و مشارکت در کنفرانسهای بین الدولی
شرکت در کنفرانس های بزرگ بین الدولی
کنفرانس های صلح لاهه ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷
کنفرانس صلح پاریس (۱۹۱۹-۱۹۲۰)
کنفرانس سانفرانسیسکو
مشروطه ۱۹۰۶ و پس از آن
-۱.۲. رویکرد نظری به حقوق بین الملل (۱۹۷۹ - تاکنون)
نکات مقدماتی
نظام دوگانه جمهوری خواه - تئوکراتیک
عالی ترین نهادهای سیاسی در جمهوری اسلامی ایران
مواجهه مجمع تشخیص مصلحت نظام با واقعیت های معاصر
رابطه و تعارض بین حقوق بین المللی و حقوق داخلی
-۱.۳. امپراطوری ایران و روابط بین الملل
-۱.۴. معاهده ایران و روسیه در قرن ۱۹
-۱.۵. معاهدات ایران و اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۲۱-۱۹۴۰)
-۱.۶. ایران در جنگ جهانی اول
-۱.۷. ایران در جنگ جهانی دوم
-۱.۸. ایران و ملی شدن صنعت نفت (۱۹۵۰) 
۳. سرزمین و صلاحیت
صلاحیت دولت
۴. حاکمیت/ مصونیت دولتی
قانون مصونیت های حاکمیت خارجی ایالات متحده که نسبت به ایران اعمال می شود
صلاحیت قضایی ایالات متحده و دارایی های فراسرزمینی ایران
۵. مسئولیت دولت
حمایت دیپلماتیک

-ب- روابط نهادین:
۷. حقوق معاهدات
-۷.۱. جایگاه معاهدات بین المللی در نظام حقوقی داخلی ایران
-۷.۲. انعقاد معاهده در ایران
-۷.۳. حق شرط در حقوق معاهدات: رویه و رویکرد ایران
-۷.۴. اعتبار و قدرت الزام آور معاهدات: رویکرد ایرانی
-۷.۵. تفسیر و اجرای معاهدات در حقوق ایران
۹. سازمان های بین المللی و منطقه ای
-۹.۱. قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت درباره جنگ ایران در عراق
-۹.۲. ارجاع پرونده ایران از شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی  به شورای امنیت سازمان ملل متحد
-۹.۳. مروری بر قطعنامه های ۱۶۹۶،۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ ۱۸۳۵-۱۹۲۹، ۱۹۸۴،۲۰۴۹، ۲۱۰۵، ۲۱۵۹، ۲۲۳۱
-۹.۴. مشارکت ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی
-۹.۵. سازمان همکاری اقتصادی (ECO)
-۹.۶. چالش های عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی (WTO)
۱۲. حل و فصل اختلافات
-۱۲.۱. دیوان دعاوی ایران-ایالات متحده: پیشینه و ساختار
-۱۲.۲. دیوان دعاوی ایران- ایالات متحده: رویه قضایی و مشارکت در توسعه حقوق
ماهیت دیوان
توسعه حقوق تجارت و حقوق بین الملل
-۱۲.۳. دیوان دعاوی ایران ایالات متحده: معیار غرامت در پرونده های سلب مالکیت
-۱۲.۴. کنوانسیون های بین المللی و مقررات داوری در ایران
-۱۲.۵. رویه داوری بین المللی و مقررات داوری در ایران
-۱۲.۶. دادگاه ها و دیوان های بین المللی: کارکنان دیپلماتیک و کنسولی ایالات متحده در تهران، (ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران)، ۲۹ نوامبر ۱۹۷۹
-۱۲.۷. دادگاه ها و دیوان های بین المللی: حادثه هوایی ۳ ژوئیه ۱۹۸۸، (جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا)، ۱۷ مه ۱۹۸۹
-۱۲.۸. دادگاه ها و دیوان های بین المللی: سکوهای نفتی (جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا)، ۲ نوامبر ۱۹۹۲
-۱۲.۹. دادگاه ها و دیوان های بین المللی: برخی از دارایی های ایرانیان، (جمهوری اسلامی ایران ایالات متحده آمریکا)، ۱۴ ژوئن ۲۰۱۶
-۱۲.۱۰. دادگاه ها و دیوان های بین المللی: دعوای ایران علیه ایالات متحده به دلیل نقض معاهده مودت توسط دولت ایالات متحده آمریکا ، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی ایران و ایالات متحده آمریکا، ۱۶ ژوییه ۲۰۱۸

-ج. موضوعات حقوق بین الملل خاص:
۱۳. حقوق بین الملل اقتصادی
-۱۳.۱. حمایت از سرمایه گذاران خارجی بر اساس حقوق ایران
چارچوب کلی
حمایت های قانونی که سرمایه گذار خارجی از آن برخوردار است
-۱۳.۲. دیدگاه های ایرانی نسبت به معاهدات سرمایه گذاری دوجانبه
-۱۳.۳. حقوق منابع طبیعی
چارچوب حقوقی کلی 
اعطای امتیازات و راه حل های جایگزین
-۱۳.۴. تجارت بین المللی انرژی: گاز طبیعی
-۱۳.۵. تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد
-۱۳.۶. جوانب حقوق بشری تحریم ها
۱۴. حقوق بین الملل محیط زیست
-۱۴.۱. آلودگی آب
تعهدات بین المللی
اسناد حقوقی ملی
مقررات عام
مقررات خاص
-۱۴.۲. آلودگی خاک
تعهدات بین المللی
سازکارهای حقوقی ملی
-۱۴.۳. آلودگی هوا
-۱۴.۴. تعهدات ایران در قبال معاهدات محیط زیستی
۱۵. حقوق دریا
-۱۵.۱. قانون مناطق دریایی ایران
آبهای داخلی
دریای سرزمینی
منطقه مجاور
منطقه انحصاری اقتصادی و فلات قاره
حقوق دریایی ایران
وضعیت سایر مناطق دریایی در دریای خزر
-۱۵.۲.منابع مشترک نفت و گاز
میادین مشترک نفت و گاز ایران
قراردادهای دوجانبه در خصوص میادین مشترک نفت و گاز در خلیج فارس 
توافقنامه ایران و شارجه
توافقنامه تحدید حدود مرز فراساحلی ایران-عمان
توافقتنامه تحدید حدود مرز فراساحلی ایران-بحرین 
توافقنامه تحدید حدود فلات قاره ایران - قطر
میادین مشترک نفت و گاز ایران در دریای خزر
بهره برداری ایران از منابع مشترک نفت و گاز
-۱۵.۳.مرز دریایی ایران و منطقه ادعاهای معارض
مرزهای دریایی ایران با عراق
مرزهای دریایی و همپوشانی ایران با کویت
مرزهای دریایی و ادعا های معارض ایران و عربستان سعودی
مرزهای دریایی ایران با قطر
مرز دریایی ایران با امارات متحده عربی
مرزهای دریایی و ادعا های معارض ایران و عمان
مرزهای دریایی ایران با بحرین
-۱۵.۴.رژیم حقوقی دریای خزر
پیشینه و رژیم حقوقی نوظهور دریای خزر
-۱۵.۵.رژیم حقوقی خلیج فارس
خلیج فارس به عنوان دریای نیمه محصور
نظام حقوقی حاکم بر خلیج فارس
رژیم حقوقی تنگه هرمز
۱۶.حقوق هوا و فضای ماورا جو
-۱۶.۱.حادثه هوایی ۳ جولای ۱۹۸۸
چارچوب حقوقی بین المللی حاکم بر حادثه پرواز ۶۵۵ در سازمان بین المللی 
واکنش ها در سازمان بین المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو)، اظهارات نهایی دیوان بین المللی دادگستری و پیامدهای حادثه
-۱۶.۲.تعهدات بین المللی و قوانین داخلی در مورد منع هواپیماربایی
چارچوب حقوقی حاکم بر تصرف غیرقانونی هواپیما
چارچوب حقوق داخلی ایران در مورد توقیف غیرقانونی هواپیما
۱۷.حقوق بشر
-۱۷.۱.مفاهیم حقوق بشری در فرهنگ ایرانی و مذهب شیعه
-۱۷.۲.نگرش ایرانیان به تنوع فرهنگی و حقوق بشر
-۱۷.۳.حقوق بشر در قوانین و مقررات ایران
-۱۷.۴. اجرای حقوق بشر در ایران
-۱۷.۵. ایران و مکانیسم های حقوق بشر بین المللی
۱۸. حقوق بین الملل بشردوستانه (IHL)
-۱۸.۱. جنگ و صلح در سنت های ایرانی
-۱۸.۲. مشارکت ایران در توسعه و اجرای حقوق بشردوستانه
-۱۸.۳. جنگ ایران عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۹)
-۱۸.۴. جمعیت هلال احمر ایران (IRCS)
۱۹. حقوق کیفری بین المللی
-۱۹.۱. درک ایرانیان از حقوق کیفری بین المللی
-۱۹.۲. مقررات ایران در مورد حقوق کیفری بین المللی
-۱۹.۳. تعارض قوانین بر اساس طبقه بندی مجازات های ایران
-۱۹.۴. همکاری بین المللی در مسائل حقوق کیفری
-۱۹.۵. چالش های مربوط به تصویب اساسنامه ICC
-۱۹.۶. آموزش حقوق کیفری بین المللی در ایران
۲۰. استفاده یا تهدید به زور
-۲۰.۱. دفاع مشروع در برابر حملات تروریستی
-۲۰.۲. تعریف تروریسم در نظام حقوقی ایران
-۲۰.۳. مصونیت دولتی و تروریسم
-۲۰.۴. موشک در دکترین امنیتی ایران
-۲۰.۵. امنیت منطقه ای در منطقه خلیج فارس
۲۱. پناهندگی و مهاجرت
-۲۱.۱. تعریف پناهنده در نظام حقوقی ایران
-۲۱.۲. حق پناهندگان برای تحصیل
-۲۱.۳. ایران و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR)
-۲۱.۴. رویکرد ایران به راه حل های پایا برای پناهندگان
-۲۱.۵. حق استخدام پناهندگان
-۲۱.۶. حق پناهندگان برای تردد آزاد
۲۲. انرژی هسته ای
-۲۲.۱.   معامله بزرگ راجع به معاهده عدم تکثیر سلاحهای هسته ای (NPT).
۲۲.۲.- استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای بر اساس NPT
-۲۲.۳. ایجاد توازن بر اساس برجام
-۲۲.۴. اعمال مجدد تحریم های ایالات متحده پس از خروج ایالات متحده
۲۳. حقوق بین الملل و میراث فرهنگی
-۲۳.۱. حفاظت بین المللی از میراث فرهنگی در زمان جنگ و زمان صلح
-۲۳.۲. حفاظت از میراث فرهنگی در نظام حقوقی ایران

در پایان ذکر این نکته لازم است که تدوین این دائره المعارف گام آغازین در انتشار رویکردها و رهیافت های ایرانی نسبت به حقوق بین الملل و رویه های آن می باشد که به همت دکتر جمال سیفی و همکاران ایشان سنگ بنای آن گذاشته شده و آغاز گردیده است. با توجه به پویایی حقوق بین الملل، امید است با پیدایش مباحث جدید مداخل افزایش یافته و موضوعات جدید تر در چاپ های آتی دائره المعارف، به آن اضافه گردد و این راه ادامه یابد.