دکتر هیلدا رضائی - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی؛ مرتضی شکری - کارشناس ارشد حقوق بین الملل؛  عسل یاور، کارشناس ارشد حقوق بین الملل
۱۴۰۱/۰۷/۱۹​

همگام با پیشرفت علم و فن آوری، ساخت تسلیحات نیز از سوی بشر دچار تحولات روزافزونی گردید. تولید عظیم اطلاعات ژنتیکی موجودات زنده و عوامل بیماری‌زا توسط شرکت‌های خصوصی و همکاری مراکز نظامی و بهره‌برداری از آن جهت مقاصد نظامی، به ویژه در یک دهه اخیر تهدیدی جدی به شمار می‌آید.  حق حیات تعداد زیادی از انسانها در کمترین زمان و ضریب تخریب بالا، از جمله ویژگی های این سلاح های هراس‌آور است که به نظر می رسد صلح و امنیت جامعه بشری را با مشکل جدی مواجه می کند زیرا متخاصمین جهت رسیدن به اهداف خود تمام سعی و تلاش خود را برای استفاده از  سلاح‌های جدید به کار خواهند گرفت. یکی از این تسلیحات وحشتناک در جنگ های پیشین که تهدید جدی برای مناقشات آتی نیز محسوب می شود سلاح‌های بیولوژیک است. کاربرد این سلاح ها به هر ترتیب و روش، نقض حقوق جنگ و حقوق بشر تلقی می شود. با تغییرات فناوری و تسهیل دسترسی عامه به تجهیزات، امکان سوء استفاده از آنها برای تولید سلاح های بیولوژیک فراهم آمده است.  

با توجه به اینکه دستیابی به تکنولوژی سلاح های بیولوژیک نسبت به سایر سلاح های کشتار جمعی آسان تر است، امکان تولید و گسترش استفاده از این سلاح‌ها نیز روزافزون است. در مقابل طی سال های اخیر توجه خاص به حفظ صلح و امنیت بین المللی و حمایت از حقوق بشر موجب شد بازیگران بین‌المللی به فکر ایجاد محدودیت هایی در تولید و ساخت انواع سلاح ها باشند که  در این راستا نیز گامهایی اساسی برداشته شد. اتحادیه اروپا نیز به موازات تلاشهای جهانی با ارایه سند راهبردی و به کارگیری ابزارها و سازوکارهایی، گامهای مثبتی در پیشبرد تدابیر تامین امنیت جهانی و حفظ حقوق بشر برداشته است.

  1. سند  راهبردی اتحادیه اروپا

تصویب سند راهبردی اتحادیه اروپا در زمینه مقابله با گسترش تسلیحات کشتار جمعی در سال ۲۰۰۳، را می توان نقطه عطفی در رژیم بین المللی کنترل تسلیحات بیولوژیک، شیمیایی و هسته‌ای در دوران اخیر و اولین و جامع ترین سندی که به صورت همه جانبه موضوع مبارزه با گسترش سلاح های کشتار جمعی را شامل می شود، به شمار آورد. تصویب این سند راهبردی نشان دهنده عزم بالای اتحادیه اروپا در مبارزه با گسترش سلاح های کشتار جمعی در حمایت از انسانهاست. در این مسیر، اتحادیه اروپا بر قابلیت های غیر نظامی خود همچون اقدامات بازدارنده سیاسی و دیپلماتیک و برخورد با عوامل ریشه ای آن تأکید دارد. سند راهبردی را می‌توان به سه بخش تقسیم نمود. بخش اول شامل تهدیدات حاصل از گسترش سلاح های کشتار جمعی است. بخش دوم شامل پاسخ های احتمالی اتحادیه به این قبیل تهدیدات است و بخش سوم شامل  برنامه کاری است که هر شش ماه یکبار به روز می شود. حملات و حوادث تروریستی ( ۱۱ سپتامبر) و تحولات جهانی، ضرورت تدوین راهبردی جامع در زمینه مقابله با گسترش تسلیحات بیولوژیک و کشتار جمعی را در اتحادیه اروپا تقویت می کرد. از نظر اتحادیه اروپا پس از تروریسم، اشاعه تسلیحات کشتار جمعی بزرگترین تهدید برای کشورهای اروپایی می باشد. در سند راهبردی امنیتی اروپا دستیابی گروه های تروریستی به تسلیحات کشتار جمعی به عنوان خطرسازترین  موضوع  یاد شده است. به نظر می رسد اتحادیه اروپا در دو دهه اول موجودیت خود، در این زمینه نگرانی احساس نمی کرد ولی از دهه های ۸۰ و ۹۰ میلادی به بعد، با تنظیم مقررات مربوط به کنترل مواد با کاربرد دوگانه و در جهت کنترل سلاح های کشتار جمعی گام برداشت. با فروپاشی شوروی سابق و حجم عظیم تسلیحات کشتار جمعی به جای مانده در قلمرو آن، خطر گسترش اینگونه تسلیحات و یا انتقال تکنولوژی ساخت آن،  افزایش یافت. مهمترین نگرانی غرب در آن زمان، دستیابی برخی دولتهای مستقل و سازمانها و گروه های تروریستی، به این تسلیحات بود. بر این اساس مقابله با گسترش تسلیحات بیولوژیک در حمایت از حقوق بشر یکی از اولویت های مهم سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا تلقی می گردد. برای تبیین نقش اتحادیه اروپا در مبارزه با این نوع از تسلیحات به اهداف و سازکارهای سند راهبردی اتحادیه و ارکان مورد تأکید راهبرد اتحادیه می پردازیم .

  1. ساز و کار و اهداف سند راهبردی امنیتی اروپا

در سند راهبردی امنیتی اروپا مصوب سال ۲۰۰۳ ، اشاعه تسلیحات کشتار جمعی و سیستم های پرتاپ آن به عنوان بزرگترین تهدید بالقوه علیه مردم و منافع آن یاد شده است که با بی‌ثبات کردن صلح و امنیت بین المللی، عواقب جبران ناپذیری در پی خواهد داشت. با وجود اینکه معاهدات بین المللی و رژیم کنترل صادرات، موانعی بر سر راه گسترش سلاح‌های بیولوژیکی، شیمیایی و هسته‌ای هستند ولی در جهان کنونی با توسعه فن آوری و وجود مسابقه تسلیحاتی بین کشورها، خطر گسترش این تسلیحات بیش از گذشته موجبات نگرانی اتحادیه اروپا را در حمایت از جامعه بشری، فراهم نموده است. همین مساله، امکان دستیابی به این سلاح ها را از سوی گروه های تروریستی، محتمل‌تر کرده است. در راهبرد امنیتی اروپا نیز بر وحشتناک بودن این پدیده تأکید شده، بطوری که یک گروه کوچک از این دست می تواند ضرباتی با مقیاس گسترده وارد نماید که پیش‌تر در تاریخ، تنها دولتها از عهده  آن بر می آمدند. اگرچه تعداد حملات تروریستی در سال ۲۰۱۹ کاهش یافته بود، اما رویدادهای سال بعد در فرانسه و اتریش نشان داده است که تهدید تروریسم در اتحادیه اروپا همچنان بالاست. بنابراین، کشورها از دستور کار کمیسیون برای مبارزه با تروریسم و بیوتروریسم استقبال می کنند و بر اهمیت اتخاذ رویکردی جامع در پیشگیری و مقابله با تروریسم و بیوتروریسم، ترکیب سیاست های امنیتی، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی و ضد تبعیض و مشارکت همه ذی نفعان مربوط، تاکید می ورزند.

اروپا در مبارزه با گسترش سلاحهای بیولوژیکی، شیمیایی و هسته ای، راهبردها و سازکارهایی را به عنوان سند راهبردی در سیاست های خود لحاظ نموده که از جنبه های مختلف قابل تامل و بررسی است.  بعنوان مثال انعقاد معاهدات بین المللی در ارتباط با مبارزه با تسلیحات بیولوژیک و تقویت کار آمدی و راستی آزمایی به منظور پیشگیری از تخلفات از جمله راهبردهای در نظر گرفته شده است.  همچنین تقویت سیاست ها و سازکارهای کنترل صادرات و واردات و استفاده از اهرم های سیاسی، اقتصادی و بازرگانی و سد کردن مسیرها و اقدامات غیر قانونی از مواردی است که اجرای آن در کاهش نگرانی های بین المللی کاسته و نقش اتحادیه را در این موضوع پررنگ می کند.  گسترش برنامه های کمک های فنی و علمی جهت تقویت هماهنگی های داخلی و وضع قوانین مناسب نیز دیگر راهکار در نظر گرفته شده است.

سند راهبرد امنیتی اروپا بیشتر به تقویت رژیمهای بین المللی مقابله با گسترش سلاح های کشتار جمعی پرداخته است که مبتنی بر ابزارهای تشویقی و تنبیهی در روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای دیگر است. تا پیش از تصویب سند، اتحادیه اروپا شرط توسعه روابط دو جانبه خود را با دیگر کشورها، رعایت حقوق بشر می دانست. به دلیل جایگاه والای حقوق بشر در اتحادیه اروپا و تقویت این امر، عدم اشاعه نیز به عنوان دومین شرط توسعه روابط با کشورهای دیگر، مدنظر می باشد.

مهمترین ارکان اتحادیه اروپا در جهت مقابله با گسترش سلاح های بیولوژیک و شیمیایی که در سند راهبردی تصریح و در سیاست خارجی و امنیتی مشترک بدان توسل شده، عبار است از:

- چند جانبه گرایی موثر: این رویکرد، یکی از مشخصه های اصلی سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا و از جمله عناصر اصلی سند راهبرد اتحادیه است. در واقع اتحادیه اروپا به منظور اجرای جامع وموثر معاهدات و رژیمهای بین المللی مربوط به خلع سلاح و منع گسترش سلاح های کشتار جمعی، فعالانه توجه خود را بر چند جانبه گرایی و شکل گیری جهان چند قطبی معطوف کرده و به دنبال ایجاد آن است.

-همکاری با سازمان های بین المللی: اتحادیه اروپا به طور مستقیم از تلاش های چند جانبه و اقدامات سازمان های بین المللی در مبارزه با گسترش سلاح های بیولوژیک، شیمیایی و هسته ای حمایت می کند. با تصویب سند راهبردی از سوی کمیسیون اروپا، اقدامات مثبتی در این زمینه از سوی کمیسیون به عمل آمد. در سال ۲۰۰۴ کشورهای عضو اتحادیه اروپا از تصویب قطعنامه ۱۵۴۰ سازمان ملل حمایت کردند تا تلاش های ملی در جهت مبارزه با گسترش سلاح های کشتار جمعی تقویت شود. در سال ۲۰۰۶ نیز، شورای اروپا یک برنامه کاری مشترک را برای کمک به کشورهای ثالث جهت اجرای مقررات مربوط به قطعنامه ۱۵۴۰ تصویب کرد.

-تقویت محیط منطقه ای و بین المللی با ثبات: حل بحران های منطقه ای و بین المللی می تواند از گسترش و کاربرد سلاح های بیولوژیک، شیمیایی و هسته ای ممانعت بعمل آورد. بعد از تصویب سند راهبردی، اتحادیه اروپا تصمیم گرفت شرطی در خصوص عدم گسترش تسلیحات کشتار جمعی در موافقت نامه های منعقده با کشورهای دیگر بگنجاند. به موجب این شرط، کشورهای ثالث موظف می شوند به تعهدات بین المللی خود در زمینه عدم گسترش این سلاح ها پایبند بوده و موافقت نامه های مربوط به آن را تصویب کنند. اگر کشور ثالث به تعهدات خود عمل نکند، این اتحادیه می تواند موافقت نامه منعقده با آن کشور را به حال تعلیق در آورد. در سند راهبردی بر تقویت برنامه همکاری با دولت های دیگر جهت کاهش تهدید، نیز تأکید شده است. بدین منظور اتحادیه اروپا کمک های تکنیکی و کارشناسی خود را در اختیار دیگر دولتها، با هدف تضمین کنترل مواد حساس، خلع سلاح و عدم گسترش سلاح ها، قرار میدهد. این اتحادیه به منظور ترغیب دیگر دولت ها برای کمک به موضوع مقابله با گسترش تسلیحات بیولوژیک، تلاش دارد تا راه دستیابی آنها را به فناوری صلح آمیز هموار نماید.

-تشدید کنترل صادرات و واردات: به دلیل ماهیت دوگانه تجاری و نظامی مواد مربوط به تولید تسلیحات بیولوژیکی، این اتحادیه به عنوان یکی از قدرتهای مهم اقتصادی، قصد دارد نقشی جدید و مهم در زمینه منع گسترش سلاحهای بیولوژیک و شیمیایی و هسته ای ایفا نماید.

نتیجه

اتحادیه اروپا توانایی های سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی خود را در امر مبارزه با گسترش سلاح های بیولوژیک به کار گرفته است. مهمترین اقدامات اتحادیه اروپا در ارتباط با سلاح های بیولوژیک عبارت است از حمایت طرح های مطالعاتی در ارتباط با راه های مقابله با گسترش سلاح های کشتار جمعی و تقویت توان دفاعی و مطالعاتی اتحادیه اروپا در این زمینه، ارایه مشورت به دیگر نهادهای اتحادیه اروپا، ارتباط با سازمان های مرتبط با سلاح های بیولوژیک و کشتار جمعی و اعلام مواضع و بحث و رایزنی در داخل پارلمان و صدور قطعنامه (غیر الزام آور) در قبال موضوعات داخلی وبین المللی. اتحادیه اروپا توانسته است با تکیه بر این اقدامات، حقوق بشر را در مواجهه با سلاح های بیولوژیک تقویت نماید. با وجود رویکرد مفید اتحادیه اروپا، هنوز چالش هایی در این مسیر وجود دارد و تلاش های اتحادیه منجر به تحدید ساخت و گسترش این سلاح ها شده که در خصوص آن نیز تعاملات سیاسی و رویکرد اتحادیه، موثر و تعیین کننده بوده است. علاوه بر این، تصویب نشدن قانون اساسی اتحادیه اروپا و نبود ماده ای در مورد سیاست خارجی و امنیتی مشترک که درخور جایگاه اتحادیه اروپا باشد، از توان اتحادیه در ایفای نقش حمایتی و ارتقا حقوق بشر در سایه مبارزه با سلاح های بیولوژیک و سایر تسلیحات کشتار جمعی می کاهد. 

آخرین مطالب تالار گفتگو

آیین نامه کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد



اطلاعات بیشتر