مرکز داوری ایکسید: ویروس کرونا و شیوه حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری خارجی-امین معتمدی

امین معتمدی – دانش آموخته حقوق بشر از دانشگاه علامه طباطبایی و عضو کمیته جوانان انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد

 همه گیری بیماری کووید-۱۹ تغییرات بنیادینی نه تنها در حوزه بهداشت و درمان، بلکه در عرصه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی حقوقی به دنبال داشته است. در این برهه خاص و حساس، استفاده از ظرفیت های موجود برای مقابله با بحران حاضر، امری ضروری تلقی شده و در واقع میبایست این تهدید را به فرصتی تبدیل و از آن به نحو احسن استفاده کرد. با توجه به اهمیت اصل سرعت و تسهیل روابط تجاری و سرمایه گذاری، نیاز به بستر های جدید که با شرایط حال حاضر هم راستا و متناسب باشد، بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. در همین راستا، کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD) که از ارکان مجمع عمومی سازمان است، در ماه می ۲۰۲۰ اقدام به انتشار سند راهنمای شماره 4  در خصوص نظارت بر سیاست های سرمایه گذاری در دوران همه گیری کرده است. مطابق این سند راهنما، سیاست های سرمایه گذاری نقش مهمی در مقابله با اثرات مخرب اقتصادی و اجتماعی همه گیری کرونا دارند. کشورهای متعددی اقداماتی را در حمایت از سرمایه گذاری یا حفظ صنایع مهم داخلی خود در این بحران اتخاذ نموده اند، که از جمله این اقدامات، می توان به فراهم ساختن بستری جهت تسریع روند حل و فصل اختلافات با استفاده از ابزارهای برخط، سامانه و بسترهای الکترونیکی و سامانه های ثبت الکترونیکی اشاره کرد.

• تحولات

بدیهی است که یکی از کلیدی ترین مباحث در عرصه سرمایه گذاری خارجی، مساله حل و فصل اختلافات و سازوکار آن در مرکز بین المللی حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری (ایکسید) است. مراجع حل و فصل اختلافات غالبا از شیوه رسیدگی حضوری کلاسیک در جلسات رسیدگی و تسلیم اسناد استفاده می نمایند. این درحالی است که با آغاز شیوع این همه گیری، برگزاری جلسات رسیدگی با محدودیت های متعدد مواجه شده و در پاره ای از موارد نیز راه جایگزینی برای آن در نظر گرفته نشده است. ایکسید فراخوانی جهت اتخاذ اقدامات اضطراری دولت ها به منظور جلوگیری از شیوع  هر چه بیشتر بیماری کووید - ۱۹ منتشر نموده است. به موجب این  سند (نظریه تفسیری ۱۴ ام آوریل ۲۰۲۰)، این همه گیری ریسک طرح دعوا از سوی سرمایه گذاران را با توجه به توافق نامه های سرمایه گذاری افزایش خواهد داد. مرکز در ادامه به دولت ها خاطر نشان می سازد که تا زمانی که در شرایط بسیار سخت اقتصادی برای بهبود وضعیت بهداشت عمومی مشغول فعالیت هستند، در داوری اختلافات سرمایه گذار- دولت با تهدید قریب الوقوعی مواجه خواهند بود. در این نظریه تفسیری، به دولت ها پیشنهاد شده است که تا پیدا شدن راه حل های چندجانبه مناسب، به تعلیق موقتی موافقتنامه های سرمایه گذاری، استفاده از قواعد حمایتی حقوق بین الملل و یا تعدیل رضایت خود جهت ارجاع اختلافات به داوری اقدام نمایند.

با توجه به اینکه امروزه اغلب مراجع داوری ظرفیت های لازم جهت برگزاری جلسات مجازی و برخط را دارند، گسترش شیوع این بیماری مانع از برگزاری جلسات رسیدگی نمی شود. به طور مثال هر ساله، جلسات رسیدگی مجازی در ایکسید تقریبا تعداد ثابتی داشته، به طوری که ۶۰ درصد از ۲۰۰ مورد جلسه رسیدگی این مرکز در سال گذشته، از طریق ویدیو کنفرانس و به صورت مجازی برگزار شده است. این موضوع حاکی از آن است که به موازات ایجاد اختلالات و محدودیت های حاضر در دوران کرونا، تمایل به برگزاری این سبک جلسات افزایش یافته است.

• ابتکارات

در پی ایجاد فاصله گذاری یا محدودیت در تعاملات اجتماعی در بازه زمانی  مارس تا ژوئن سال ۲۰۲۰ ، بیشتر مراجع داوری بین المللی شناخته شده از جمله ایکسید، جهت ادامه روند رسیدگی جلسات داوری، فعالیت خود را به صورت دورکاری و مجازی از سر گرفتند و اقدام به تدوین و انتشار مجموعه راهنمای قواعد رسیدگی برخط نموده اند. در این قسمت، به بررسی ابعاد مختلف حقوقی و فنی این موضوع پرداخته خواهد شد.

 ایکسید در اثنای همین زمان، اقدام به تعبیه سازوکاری جهت بارگذاری الکترونیکی اسناد و مدارک، درخواست تجدید نظرخواهی، درخواست تفسیر، درخواست ابطال رای و غیره نموده است. همین امر برای درخواست سازش یا تحقیق در مورد محتوای پرونده هم اعمال می شود. افزون براین، ایکسید طرفین را ترغیب می کند تا هرگونه اسناد و ادله پشتیبان از جمله اظهارات شهود و گزارش های کارشناسی را به صورت الکترونیکی ارائه و بارگذاری نمایند. داوران و کمیته Ad hoc نیز به استفاده از رونوشت الکترونیکی اسناد مربوط به پرونده توصیه شده اند. از نکات حایز اهمیت در این قبیل رسیدگی ها، رعایت استانداردهای بین المللی در حفظ محیط زیست است که بدین منظور مرکز ایکسید، با بارگذاری الکترونیکی فایل های مزبور از طریق رایانامه (ایمیل) و سایر سامانه های اشتراک گذاری برخط، آن ها را در دسترس داوران و طرفین پرونده قرار می دهد. مضافاً اینکه جلسات رسیدگی برخط و ثبت الکترونیکی اسناد، در وقت و هزینه مرکز و طرفین هم صرفه جویی می کند.

مرکز ایکسید خدمات و فناوری جامعی را برای جلسات رسیدگی مجازی فراهم نموده است. این موارد به صورت رایگان در داوری ها، جلسات سازش و میانجیگری مورد استفاده قرار می گیرد. جهت برخورداری از این قابلیت ها، ضرورتا نیازی نیست که قانون شکلی حاکم، قوانین ایکسید باشد. برای مثال، مرکز در رسیدگی های اختصاصی تحت قوانین داوری UNCITRAL نیز این تسهیلات را در اختیار طرفین قرار می دهد.

در راهنمای قواعد داوری برخط مراجع داوری نظیر راهنمای قواعد برخط مرکز داوری اتاق بازرگانی بین المللی و نیز در دستورالعمل مختصر رسیدگی برخط ایکسید، انتخاب سامانه (پلتفرم) مناسب جهت برگزاری جلسات رسیدگی یکی از مهم ترین و چالشی ترین مراحل حل و فصل اختلاف به صورت برخط است. از مهمترین شاخصه ها جهت انتخاب سامانه مناسب برای جلسات رسیدگی می توان به کارکرد راحت برای طرفین، قابلیت شرکت و حضور تعداد بالای افراد، امکان نمایش اسناد و مدارک در حین جلسه رسیدگی، امکان ضبط جلسه برای هیات داوری و غیره اشاره نمود. با توجه به ضرورت ها و امکانات، هر مرکز دست به گزینش سامانه ای خاص میزند و برخی مراکز نیز سامانه های خاص خود را آماده نموده و در اختیار طرفین قرار داده اند. با توجه به مطالب گفته شده، مرکز ایکسید در حال حاضر سامانه Cisco’s Webex را برگزیده است.

با توجه به نقش پررنگ حاکمیت دولت به عنوان یکی از طرفین اختلافات سرمایه گذاری خارجی، موضوع امنیت سایبری از دیگر موارد مهم جلسات رسیدگی برخط است، که ایکسید بدین منظور همان سیستم که نیازهای و تدابیر امنیتی شدید گروه بانک جهانی، یعنی سیستم رمزگذاری نقطه ای (End-to-end) که تنها طرفین ارتباط قادر به برقراری و مشاهده اطلاعات هستند را برگزیده است. با این وجود، راهنمای رسیدگی برخط موجز و مختصر ایکسید به برخی مباحث کلیدی و تاثیرگذار از قبیل چالش های مربوط به محرمانگی طرفین داوری، شهود، اسناد و غیره نپرداخته است. جهت نگارش صورتجلسه از روند رسیدگی هم، این سامانه از یک سیستم عامل مجازی بهره گرفته که در دسترس حاضرین در جلسه قرار می گیرد. در خصوص خدمات ترجمه، مرکز بستری برای ترجمه هم زمان چند زبانه فراهم کرده است. در این سامانه امکان پیوستن صدها شخص و همچنین امکان دسترسی و پیوستن از نقاط جغرافیایی متعدد به صورت مجازی فراهم شده، به نحوی که صرفا به همراه داشتن یک رایانه و وب کم برای مشارکت و حضور موثر کافی است. از نکات جالب توجه در رسیدگی برخط مرکز ایکسید می توان به این موضوع اشاره داشت که در صورت ضعیف بودن اینترنت، حاضرین در جلسه از طریق تماس تلفنی نیز قادر به شرکت در جلسه خواهند بود.

در راستای مدیریت و بهینه سازی جلسات رسیدگی برخط، حاضرین در جلسه امکان به اشتراک گذاری صدا، تصویر و فایل ویدیویی را داشته و در صورت نیاز می توانند امکان ارایه محتوای مورد نظر خود را از طریق نمایش پاورپوینت داشته باشند. از دیگر موارد قابل ذکر درخصوص سامانه مذکور اینکه، در این سامانه بستری جهت گفتگوی مجازی (چت) چه به صورت شخصی و چه به صورت گروهی وجود دارد. کارشناسان فناوری اطلاعات جهت برگزاری هر چه بهتر رسیدگی های برخط  حین جلسه حضور دارند تا ریسک ها و اختلالات فنی احتمالی جلسات را مرتفع سازند. شایان ذکر است که طبق راهنمای قواعد حاضر، کلیه خدمات فنی در خصوص این جلسات بدون پرداخت هزینه اضافی است. در واقع رسیدگی به صورت مجازی از پشتیبانی و حمایتی یکسان با رسیدگی حضوری برخوردار است. در دستورالعمل مختصر رسیدگی برخط ایکسید قید شده است که طرفین می توانند سامانه ای غیر از سامانه های پیشنهادی مرکز (بدون نیاز به تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری خاص) را با مشورت دبیرخانه برای جلسات رسیدگی خود انتخاب نمایند.

• جمع بندی

زمانی که صحبت از سرمایه گذاری خارجی می شود، اهداف کلان طولانی مدت و حجم بالای سرمایه و گردش مالی، دو مولفه ای هستند که ذهن ما را به خود مشغول می کنند. وجود همین دو شاخصه، موید این نکته است که حیات سرمایه گذاری خارجی نباید متوقف شود و اهمیت نهاد ایکسید به عنوان طلایه دار و یکی از جریان سازان اصلی عرصه سرمایه گذاری خارجی بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. با توجه به طرح های پیشنهادی جهت اصلاح مقررات ایکسید و به طور خاص آخرین طرح آن یعنی طرح شماره ۴ (wp4)، که جهت بررسی و جمع آوری نظرات در اختیار متخصصان امر و پژوهشگران  قرار می گیرد، پیشنهاد می گردد که در این طرح به صورت ضمیمه یا در طرح بعدی در قالب بخشی جدید، راهنمای قواعد شیوه حل و فصل اختلافات به صورت برخط  با رویکرد همه جانبه و با ارایه جزییات در طرح اصلاحی ایکسید قرار گیرد.

هر پدیده ی نو ظهوری ممکن است در ابتدای مسیر با چالش ها و معضلات زیادی روبرو شود که این امر با گذشت زمان و تطبیق هر چه بیشتر با محیط پیرامونی، به سرعت کاهش پیدا خواهد کرد. علیرغم این موضوع، به نظر می رسد راهنمای برخط حاضر، به عنوان ابتکار عملی برای ایکسید، بتواند در آینده ای نه چندان دور و در رویه عملی، زمینه را برای برگزاری هر چه بهتر جلسات داوری سرمایه گذاری خارجی به صورت مجازی فراهم نماید.